Rhagymadrodd Testun golygedig Llawysgrifau English

4. Mawl i Ddewi Sant

golygwyd gan Dafydd Johnston

Mawl i Ddewi Sant gan Iolo Goch. Dyddiad c.1380 × c.1400.

Dymuno da i’m enaid,
Heneiddio’r wyf, hyn oedd raid,
Myned i’r lle croged Crist
Cyd boed y ddeudroed ddudrist^{1

ddudrist
Cymerir mai dyma a gynrychiolir gan Pen 53
ddydrist (cf. ryvein yn ll. 24 a vyr yn ll. 40). Gwannach o ran synnwyr yw ddidrist
BL 14967. Cf. GIG I.55 A’r Iddewdref arw ddudrist.}
5Mewn trygyff yma’n trigaw,
Ni myn y traed myned draw.
Cystal ymofal ym yw
Fyned deirgwaith i Fynyw
Â myned, cymyrred^{2

cymyrred
Ffurf amrywiol ar cymyrredd, ‘bri, anrhydedd’, cf. DG.net 31.4. Hwn yw darlleniad BL
14967 (cymyred), ond cf. cynired ‘ymweliad’ yn LlGC 19904B.} cain,^{3 Cwpled hollol wahanol a geir yma yn Pen 53: Och vineu
na chaf einoes / Y vyned or gred lle mayr groes. Mae’r dyhead am gael mynd i Jerwsalem yn ailadrodd yr hyn a ddywedir yn y frawddeg gyntaf, a chymerir mai
cwpled yw hwn a luniwyd i lenwi bwlch am fod ail ran y frawddeg am werth pererindodau i Fynyw wedi mynd yn angof.}
10Yr hafoedd hyd yn Rhufain.^{1 Ystyrid tri phererindod i Dyddewi yn gyfwerth ag un i Jerwsalem fel
arfer, a dau yn gyfwerth ag un i Rufain, gw. DewiIRh llau. 115–22, ac StDW 103, 213. Gan fod sôn am fynd lle
croged Crist ar ddechrau’r gerdd gellir cymryd mai pererindod i Jerwsalem a olygir yma mewn gwirionedd.}
Gwyddwn lle mynnwn fy mod,
Ys deddfol yw’r eisteddfod,^{4 Mae llau. 11–12 yn eisiau yn Pen 53.}
Ym maenol Ddewi Mynyw,
Mangre gain, myn y grog, yw.
15Yng Nglyn Rhosyn mae’r iesin,
Ac olewydd a gwŷdd gwin
Ac edmig musig a moes
A gwrle gwŷr ac orloes
A chytgerdd hoyw, loyw lewych,
20Rhwng organ achlân a chlych,
A thrwblwm^{5

thrwblwm
Benthyciad o’r Lladin t(h)ūribulum, gw. GPC d.g. trwblwm. Ar gyfer llafariad y sillaf gyntaf
dilynir Pen 53; cf. BL 14967
trvblwm. Y ffurf a geir gan Ieuan ap Rhydderch yw thryblwm (DewiIRh ll.
104).} aur trwm tramawr
Yn bwrw sens i beri sawr.
Nef nefoedd yn^{6

yn
Ni cheir hwn yn Pen 53 na BL 14967. Derbyniwyd diwygiad Robert
Vaughan yn LlGC 19904B er mwyn adfer saith sillaf.} gyhoedd gain,
Ys da dref ystad Rufain,
25Paradwys Gymru lwys lefn,
Pôr dewistref p’radwystrefn.

Petrus fu gan Sain Patrig⁠^{2 Yn ôl y fuchedd anfonwyd angel i rybuddio Padrig i ymadael â Glyn
Rhosyn ddeng mlynedd ar hugain cyn geni Dewi, ac i ddangos Iwerddon iddo o Eisteddfa Badrig, gw.
BDe 2.}
Am sorri Duw, amser dig,
Am erchi hyn, amarch oedd,
30Iddo o’r lle a wnaddoedd,^{7

wnaddoedd
Un o ffurfiau amrywiol trydydd unigol gorberffaith gwneuthur, gw. GMW 131. Dilynir Pen 53
naddoedd, ond mae BL 14967
wnaeddoedd hefyd yn bosibl.}
Fyned ymaith o Fynyw
Cyn geni Dewi, da yw.
Sant oedd ef o nef i ni
Cynhwynol cyn ei eni;^{8 Mae llau. 33–4 yn eisiau yn Pen 53, ond maent yn amlwg yn ffurfio uned
gyda’r cwpled dilynol.}
35Sant glân oedd ef pan aned
Am hollti’r maen,^{3 Yn ôl y fuchedd holltodd carreg yn ddau hanner ger pen Non pan aned
Dewi, gw. BDe 4.} graen ei gred.
Eilwaith y rhoes ei olwg^{4 Ceir yr hanes yn y fuchedd am adfer golwg dyn dall a oedd yn dal Dewi i’w fedyddio, gw.
BDe 4; DewiGB llau. 158–61n(e). Yn ôl Rhygyfarch enw’r tad bedydd oedd St Mobi o
Glasnevin (⁠Mobi Clarainech
yn yr Wyddeleg, gair sy’n cyfateb i wynepglawr).}
I’r claf drem rhag clefyd drwg,
Ei dad bedydd, dud bydawl,
40Dall wynepglawr, mawr fu’r mawl.^{9 Mae llau. 37–40 yn eisiau yn BL 14967.}
Sant ei dad,^{5
Sant ap Ceredig oedd tad Dewi.} diymwad oedd
Penadur saint^{10

saint
Ceir byd yn Pen 53, efallai o dan ddylanwad GIG VI.82 Penadur byd
pan ydoedd.} pan ydoedd;
Santes gydles lygadlon
Ei fam dda ddi-nam oedd Non
45Ferch Ynyr fawr ei chenedl,^{6 Ni roddir ach Non yn y fuchedd, ond yn ôl Bonedd y Saint
Cynyr oedd enw ei thad (EWGT 54), cf. DewiIRh ll. 18.}
Lleian wiw, gwych^{11

gwych
Dilynir Pen 53, ond gellid darllen uwch ar sail BL
14967
vwch.} ydiw’r chwedl.
Un bwyd a aeth yn ei ben,
Bara oer a beryren
A dwfr du tra fu fyw,
50Waneg anrheg, o’r unrhyw^{12 Mae llau. 49–50 yn eisiau yn BL 14967.}
Ag^{13

Ag
Ni cheir hwn yn Pen 53 na BL 14967, a derbyniwyd diwygiad Robert
Vaughan yn LlGC 19904B er mwyn y synnwyr a hyd y llinell.} aeth ym mhen Non wen wiw
Er pan gad, penaig ydiw.^{7 Dywedir yn y fuchedd mai bara a dŵr yn unig a fwytaodd Non o’r amser y beichiogodd, a bod
Dewi wedi gwneud yr un peth ar hyd ei fywyd (BDe 3), ond sonnir am ferwr hefyd yn y farddoniaeth, DewiIRh ll.
21, DewiLGC1 ll. 21.}

Holl saint y byd, gyd gerrynt,
A ddoeth i’r senedd goeth gynt^{8 Un o uchafbwyntiau’r fuchedd yw senedd y saint yn Llanddewibrefi a hanes y bryn yn codi
dan draed Dewi pan oedd yn pregethu, gw. BDe 15–18; DewiIRh llau. 79–86.}
55I wrando yn yr undydd
Ei bregeth a pheth o’i ffydd.^{14 Mae llau. 53–6 yn eisiau yn Pen 53.}
Cyfodes, nid oedd resyn,^{15

resyn

Pen 53
ryssin. Rhaid adfer ffurf y testun er mwyn y gynghanedd lusg; cf. BL 14967
iessyn sy’n gywir o ran cynghanedd ond yn groes i’r synnwyr disgwyliedig.}
Dan draed Dewi Frefi fryn
Lle dysgodd llu dewisgoeth,
60Lle bu yn pregethu’n goeth,
Chwemil, saith ugeinmil saint^{9 Ni nodir nifer y seintiau yn y fuchedd, ond ceir yr un rhif gan Wynfardd Brycheiniog, DewiGB ll. 28n(e) (lle awgrymir bod Iolo Goch efallai wedi gweld testun awdl Gwynfardd Brycheiniog
yn Llawysgrif Hendregadredd) a chan Ieuan ap Rhydderch
DewiIRh llau. 81–2.}
Ac unfil, wi o’r genfaint.
Rhoed iddo fod, glod glendyd,^{10 Yn ôl y fuchedd cytunwyd yn y senedd y uot ef yn tywyssawc ar seint Ynys Brydein,
BDe 18.}
Yn ben ar holl saint y byd.^{16 Mae llau. 63–4 yn eisiau yn Pen 53.}
65Ef yn deg a fendigawdd,
Cantref^{17

cantref
Mae fersiwn Pen 53, Ac ef o nef yw y nawdd, hefyd yn bosibl, ond bernir mai darlleniad BL 14967 yw’r darlleniad anos.} o nef oedd ei nawdd,
Yr ennaint twymn^{18

twymn

BL 14967
twymyn, cf. BDe 6 yr Enneint Twymyn.} wyrennig,
Ni dderfydd, tragywydd trig.^{11 Mae’r fuchedd yn adrodd hanes Dewi’n bendithio ffynnon o ddŵr twym yng
Nghaerfaddon, BDe 6; am gyfeiriadau eraill yn y farddoniaeth gw. TWS 43–5.}
Hydr y gwnaeth ef genhiadu,
70Gras da y Garawys du,
I’r Brytaniaid, brut wyneb,
Y gwynad yn anad neb.^{12 Ni sonnir am hyn yn y bucheddau Lladin na Chymraeg, ond yn DewiIRh
llau. 49–50 dywedir i Ddewi ryddhau lluniaeth y wlad adeg y Grawys trwy ganiatáu bwyta’r gwyniad, sef ysgadenyn mae’n debyg.}
Duw a rithiawdd,^{19 Fersiwn carbwl o’r stori hon a geir yn Pen 53, heb egluro bod
Duw wedi troi’r ddeuwr yn fleiddiaid yn y lle cyntaf.} dygngawdd dig,
Ddeuflaidd anian ddieflig,
75Deuwr hen oedd o dir hud,
Gwydre Astrus ac Odrud,^{13 Ni cheir y wyrth hon yn unman arall, gw. TWS 64, ond cyfeirir at deu geneu Gast
Rymhi, Gwydrut a Gwyden (llsgr. gwydneu) Astrus yn chwedl Culhwch ac Olwen (CO llau. 315–16.) Mae’r syniad o droi pobl yn
anifeiliaid yn gosb am eu pechodau yn dwyn i gof stori Gwydion a Gilfaethwy ym Mhedwaredd Gainc y Mabinogi.}
Am wneuthur, drygantur^{20

drygantur
Dau air ar wahân a geir yn Pen 53, dryc antur, ond awgryma llafariad y gair cyntaf mai gair
cyfansawdd a fwriedid. Ni nodir y gair hwn yn GPC, ond cf. geiriau fel dryganian. Mae drvd
BL 14967 yn anfoddhaol o ran cynghanedd.} gynt,
Ryw bechod a rybuchynt;
A’u mam – baham y bai hi? –
80Yn fleiddiast, oerfel iddi;
A Dewi goeth^{21

goeth
Mae darlleniad BL 14967, geth, yn anfoddhaol, a dilynwyd diwygiad Robert
Vaughan yn LlGC 19904B (cf. ll. 60). Ond dylid ystyried hefyd gerth, ‘iawn, gwir, cywir, sicr’, gw.
GPC, a cf. GGGr 2.9 Iorwerth ab Iorwerth gerth, goeth, a GGLl 19.86 A’r Tad a’r Ysbryd cyd
certh.} a’u dug wynt^{22 Mae llau. 81–2 yn eisiau yn Pen 53.}
O’u hirboen yn eu herwbwynt.^{23 Mae’r llinell hon yn garbwl yn BL 14967: Oi hir
ben yni evr bwynt, a derbyniwyd diwygiad rhesymol Robert Vaughan yn LlGC 19904B.}
Diwallodd Duw ei allawr,
Ei fagl a wnaeth miragl mawr;
85Yr adar gwyllt o’r hedeg
A yrrai i’r tai, fy iôr teg;^{14 Nid oes sôn am hyn yn y bucheddau Lladin na Chymraeg, ond ceir cyfeiriadau cyffelyb at wyrth yn ymwneud ag adar
yn awdl Gwynfardd Brycheiniog a dwy o gerddi Lewys Glyn Cothi, gw. DewiGB llau. 168–75n(e);
DewiLGC1 llau. 19–20n(e).}
A’r ceirw osglgyrn chwyrn chwai,^{24 Mae’r llinell hon ddwy sillaf yn fyr yn Pen 53 a BL 14967, gan fod ceirw yn unsill fel rheol yn y cyfnod hwn. Ychwanegodd Robert Vaughan sillaf yn LlGC 19904B trwy ddarllen A’r, sydd hefyd yn gwella rhediad y darn.}
Gweision uthr, a’i gwasnaethai.^{15 Nid oes sôn am y wyrth hon ychwaith yn y bucheddau Lladin na Chymraeg, ond sonia Lewys Glyn
Cothi am Ddewi’n cynnull ceirw, gw. DewiLGC1 n4(e) a cf. DewiGB ll. 18n(e).}

Dyw Mawrth Galan Mawrth ym medd
90I farw’r aeth ef i orwedd.
Bu ar ei fedd, diwedd da,
Cain glêr yn canu gloria,
Engylion nef yng nglan nant
Ar ôl bod ei arwyliant.^{16 Sonnir yn y fuchedd am farwolaeth Dewi ar ddydd Mawrth, diwrnod cyntaf mis Mawrth, ac am
ei enaid yn cael ei dywys i’r nefoedd gan Iesu Grist a llu o angylion, ond ni ddisgrifir ei angladd fel y cyfryw.}
95I bwll uffern ni fernir
Enaid dyn, yn anad tir,
A gladder, diofer yw,
Ym mynwent Ddewi Mynyw;^{17 Ar y gred na fyddai neb a gleddid ym mynwent Dewi yn mynd i uffern, gw. TWS
65 a DewiGB llau. 166–7n(e).}
Ni saing cythraul brycheulyd
100Ar ei dir byth er da’r byd.

Pebai mewn llyfr o’r pabir
Beunydd mal ar hafddydd hir^{25 Mae llau. 102 a 103 yn eisiau yn Pen 53, ac o ganlyniad cywasgwyd
dau gwpled yn un ac mae’r odl rhwng pabir a dur yn wallus.}
Noter pyblig^{18

Noter pyblig
Mae’r ymadrodd hwn yn gyfaddasiad o’r Eingl-Normaneg notaire public, ‘clerc cyhoeddus’, gw. GPC d.g. noter a AND d.g. notaire.} un natur^{26 Ymddengys fod hyn wedi’i ddeall fel cyfeiriad at Beblig Sant yn BL 14967 a LlGC 19904B: Noter a ffeblic vn natur. Iolo Morganwg yn BL 14970 oedd yr unig gopïydd a welodd fod angen hepgor yr a er mwyn hyd y llinell a’r synnwyr.}
Â phin a du â phen dur
105Yn ysgrifennu, bu budd,
Ei fuchedd ef ddiachudd,^{27 Mae llau. 105–6 yn eisiau yn Pen 53.}
Odid fyth, er däed fai,
Ennyd yr ysgrifennai
Dridiau a blwyddyn drydoll
110A wnaeth ef o wyniaith oll.
[Pen 53 →]

Desiring good to my soul,
I am getting old, this was necessary,
to go to the place where Christ was crucified
although my two sad black feet
5are stuck here in fetters,
the feet do not wish to go there.
It is just as beneficial for me
to go three times to Menevia
as to go, fine dignity,
10in the summers as far as Rome.^{1 Ystyrid tri phererindod i Dyddewi yn gyfwerth ag un i Jerwsalem fel
arfer, a dau yn gyfwerth ag un i Rufain, gw. DewiIRh llau. 115–22, ac StDW 103, 213. Gan fod sôn am fynd lle
croged Crist ar ddechrau’r gerdd gellir cymryd mai pererindod i Jerwsalem a olygir yma mewn gwirionedd.}
I knew where I would wish to be,
it is a virtuous residence,
in the manor of David of Menevia,
it is a fine spot, by the cross.
15In Glyn Rhosyn is the beautiful place,
and olive tress and vines
and excellence of music and manner
and the sound of men and a clock
and lively harmony, shining brilliance,
20in full between an organ and bells,
and a great heavy golden thuribulum
emitting incense to give a sweet odour.
Fine heaven of heavens open to all,
it’s a good town after the fashion of Rome,
25fair smooth paradise of Wales,
choice sovereign town laid out like paradise.

Saint Patrick was reluctant^{2 Yn ôl y fuchedd anfonwyd angel i rybuddio Padrig i ymadael â Glyn
Rhosyn ddeng mlynedd ar hugain cyn geni Dewi, ac i ddangos Iwerddon iddo o Eisteddfa Badrig, gw.
BDe 2.}
because of God’s displeasure, angry time,
because this was commanded, it was an insult,
30that he should go from the place which he had made,
away from Menevia
before David’s birth, he is good.
He was a saint from heaven to us
inherent before his birth;
35he was a pure saint when he was born
because of the splitting of the stone,^{3 Yn ôl y fuchedd holltodd carreg yn ddau hanner ger pen Non pan aned
Dewi, gw. BDe 4.} marvellous his faith.
He restored his sight^{4 Ceir yr hanes yn y fuchedd am adfer golwg dyn dall a oedd yn dal Dewi i’w fedyddio, gw.
BDe 4; DewiGB llau. 158–61n(e). Yn ôl Rhygyfarch enw’r tad bedydd oedd St Mobi o
Glasnevin (⁠Mobi Clarainech
yn yr Wyddeleg, gair sy’n cyfateb i wynepglawr).}
to the sick man’s eyes, overcoming bad disease,
his godfather, worldly family,
40without eyes or nose, great was the praise.
Sant was his father,^{5
Sant ap Ceredig oedd tad Dewi.} it was undeniable
that he was the chief of the saints;
a beneficial bright-eyed saint
was Non his good pure mother
45daughter of Ynyr of great family,^{6 Ni roddir ach Non yn y fuchedd, ond yn ôl Bonedd y Saint
Cynyr oedd enw ei thad (EWGT 54), cf. DewiIRh ll. 18.}
fine nun, it is a wonderful tale.
One food went into his mouth,
cold bread and cress
and black water as long as he lived,
50manner of a gift, of the same kind
as went into bright fine Non’s mouth
since he was conceived, he is sovereign.^{7 Dywedir yn y fuchedd mai bara a dŵr yn unig a fwytaodd Non o’r amser y beichiogodd, a bod
Dewi wedi gwneud yr un peth ar hyd ei fywyd (BDe 3), ond sonnir am ferwr hefyd yn y farddoniaeth, DewiIRh ll.
21, DewiLGC1 ll. 21.}

All the saints of the world, joint journey,
came to the fine synod long ago^{8 Un o uchafbwyntiau’r fuchedd yw senedd y saint yn Llanddewibrefi a hanes y bryn yn codi
dan draed Dewi pan oedd yn pregethu, gw. BDe 15–18; DewiIRh llau. 79–86.}
55to listen on the same day
to his sermon and some of his faith.
There rose up, it was no misfortune,
a hill under David of Brefi’s feet
where he taught a splendid host,
60where he delivered a fine sermon,
six thousand, seven score thousand saints^{9 Ni nodir nifer y seintiau yn y fuchedd, ond ceir yr un rhif gan Wynfardd Brycheiniog, DewiGB ll. 28n(e) (lle awgrymir bod Iolo Goch efallai wedi gweld testun awdl Gwynfardd Brycheiniog
yn Llawysgrif Hendregadredd) a chan Ieuan ap Rhydderch
DewiIRh llau. 81–2.}
and one thousand, what a congregation!
It was given to him to be, praise of purity,^{10 Yn ôl y fuchedd cytunwyd yn y senedd y uot ef yn tywyssawc ar seint Ynys Brydein,
BDe 18.}
head of all the saints of the world.
65He blessed fairly,
the cantref of heaven was his refuge,
the warm bubbling bath,
it will not cease, it will continue forever.^{11 Mae’r fuchedd yn adrodd hanes Dewi’n bendithio ffynnon o ddŵr twym yng
Nghaerfaddon, BDe 6; am gyfeiriadau eraill yn y farddoniaeth gw. TWS 43–5.}
Firmly did he permit the gwynad,^{12 Ni sonnir am hyn yn y bucheddau Lladin na Chymraeg, ond yn DewiIRh
llau. 49–50 dywedir i Ddewi ryddhau lluniaeth y wlad adeg y Grawys trwy ganiatáu bwyta’r gwyniad, sef ysgadenyn mae’n debyg.}
70good grace of the black Lent,
to the Britons above all others,
honour of the brut.
God transformed, harsh angry rage,
two wolves of devilish nature,
75two old men who were from the land of magic,
cunning Gwydre and Odrud,^{13 Ni cheir y wyrth hon yn unman arall, gw. TWS 64, ond cyfeirir at deu geneu Gast
Rymhi, Gwydrut a Gwyden (llsgr. gwydneu) Astrus yn chwedl Culhwch ac Olwen (CO llau. 315–16.) Mae’r syniad o droi pobl yn
anifeiliaid yn gosb am eu pechodau yn dwyn i gof stori Gwydion a Gilfaethwy ym Mhedwaredd Gainc y Mabinogi.}
for committing, evil exploit long ago,
some sin which they willed;
and their mother – why should she be? –
80was a she-wolf, a curse on her;
and good David released them
from their long suffering in their exile.
God stocked his altar,
his crozier performed a great miracle;
85he drove the wild birds in flight
to the houses, my fair lord;^{14 Nid oes sôn am hyn yn y bucheddau Lladin na Chymraeg, ond ceir cyfeiriadau cyffelyb at wyrth yn ymwneud ag adar
yn awdl Gwynfardd Brycheiniog a dwy o gerddi Lewys Glyn Cothi, gw. DewiGB llau. 168–75n(e);
DewiLGC1 llau. 19–20n(e).}
and the spirited, swift stags with their branching antlers,
wonderful servants, served him.^{15 Nid oes sôn am y wyrth hon ychwaith yn y bucheddau Lladin na Chymraeg, ond sonia Lewys Glyn
Cothi am Ddewi’n cynnull ceirw, gw. DewiLGC1 n4(e) a cf. DewiGB ll. 18n(e).}

On Tuesday the first day of March in the grave
90to die he went to lie.
There were on his grave, good end,
fine clergy singing a gloria,
angels of heaven on the bank of a stream
after his funeral.^{16 Sonnir yn y fuchedd am farwolaeth Dewi ar ddydd Mawrth, diwrnod cyntaf mis Mawrth, ac am
ei enaid yn cael ei dywys i’r nefoedd gan Iesu Grist a llu o angylion, ond ni ddisgrifir ei angladd fel y cyfryw.}
95The soul of a man who is buried
in the cemetery of David of Menevia
above all other land, it is not vain,
will not be condemned to the pit of hell;^{17 Ar y gred na fyddai neb a gleddid ym mynwent Dewi yn mynd i uffern, gw. TWS
65 a DewiGB llau. 166–7n(e).}
no filthy devil will ever tread
100on his land for all the world’s wealth.

If there were in a book of paper
every day as on a long summer’s day
one of the same nature as a public notary^{18

Noter pyblig
Mae’r ymadrodd hwn yn gyfaddasiad o’r Eingl-Normaneg notaire public, ‘clerc cyhoeddus’, gw. GPC d.g. noter a AND d.g. notaire.}
with ink and steel-tipped pen
105writing, it was profit,
his famous life,
hardly, however good he were,
would he ever manage to write
in three days and a full year
110all the miracles which he performed.

Gan ddymuno lles i’m henaid,
heneiddio yr wyf, dyma oedd raid ei wneud,
mynd i’r lle y croeshoeliwyd Crist
er bod y ddau droed du a thruenus
5yn gaeth mewn cyffion yma,
nid yw’r traed am fynd yno.
Llawn mor llesol i mi yw
mynd deirgwaith i Fynyw
â mynd, anrhydedd gwych,
10dros yr hafau hyd Rufain.
Gwyddwn lle mynnwn fy mod,
rhinweddol yw’r drigfan,
ym maenor Dewi o Fynyw,
llecyn hyfryd ydyw, myn y groes.
15Yng Nglyn Rhosyn mae’r lle hardd,
ac olewydd a gwinwydd
a rhagoriaeth cerddoriaeth a moesau
a sain dynion a chloc
a chyseinedd bywiog, llewyrch disglair,
20cyflawn rhwng organ a chlychau,
a thuser aur trwm enfawr
yn gwasgaru arogldarth i greu aroglau da.
Nef y nefoedd yn gyhoeddus braf,
tref dda yw yr un fath â Rhufain,
25paradwys Cymru hardd a llyfn,
tref ddethol bendefigaidd ar ddull paradwys.

Ansicr fu Sant Padrig
oherwydd anfodlonrwydd Duw, amser dig,
oherwydd gorchymyn hyn, sarhad oedd,
30iddo fynd o’r lle a wnaethai,
i ffwrdd o Fynyw
cyn geni Dewi, da yw ef.
Sant oedd ef o nef i ni
yn gynhenid cyn iddo gael ei eni;
35sant pur ydoedd pan aned ef
oherwydd hollti’r maen, rhyfeddol oedd ei ffydd.
Adferodd olwg
i’r llygaid sâl rhag clefyd drwg,
ei dad bedydd, tylwyth bydol,
40dyn heb lygaid na thrwyn, mawr fu’r mawl.
Sant oedd ei dad, roedd yn ffaith ddiymwad
mai pennaeth y seintiau ydoedd;
santes lesol a llon ei llygaid
oedd Non ei fam dda ddi-nam,
45ferch Ynyr o dylwyth bonheddig,
lleian dda, gwych yw’r hanes.
Un bwyd a aeth yn ei geg,
bara oer a berwr
a dŵr du tra bu fyw,
50ar ffurf rhodd, o’r un math
ag a aeth yng ngheg Non wen dda
ers iddo gael ei genhedlu, pennaeth ydyw.

Daeth holl seintiau’r byd, yn cyd-deithio,
i’r senedd wych gynt
55ar yr un diwrnod i wrando
ar ei bregeth a rhywfaint o’i ffydd.
Cododd bryn, nid peth gwael ydoedd,
dan draed Dewi o Frefi
lle dysgodd dorf ddethol a gwych,
60lle bu’n pregethu’n goeth,
chwe mil, saith ugeinmil o seintiau
ac un fil, am gynulliad!
Caniatawyd iddo fod yn bennaeth
ar holl seintiau’r byd, anrhydedd purdeb.
65Cantref o nef oedd ei nawdd,
ef yn deg a fendithiodd
y baddon twym byrlymus
a fydd yn parhau yn dragwyddol heb ddarfod.
Yn gadarn y caniataodd ef
70y gwyniad i’r Brythoniaid
yn arbennig, anrhydedd y brut,
gras da y Grawys du.
Trawsffurfiodd Duw, dicter llym,
ddau flaidd o natur ddieflig,
75sef dau hen ŵr a oedd o dir hud,
Gwydre Cyfrwys ac Odrud,
yn gosb am gyflawni rhyw bechod
a chwenychent, helynt ddrwg gynt;
a’u mam – paham y byddai hi? –
80a drowyd yn flaidd benyw, melltith arni;
a Dewi gwych a’u rhyddhaodd hwy
o’u cosb hir yn eu halltudiaeth.
Cyflenwodd Duw ei allor,
gwnaeth ei ffon wyrth fawr;
85gyrrodd adar gwyllt o’r awyr
i’r tai, fy arglwydd teg;
a’r ceirw bywiog a chwim â chyrn canghennog
a’i gwasanaethai, gweision rhyfeddol.

Ar Dydd Mawrth y diwrnod cyntaf o fis Mawrth
90yr aeth ef i orwedd mewn bedd i farw.
Bu clerigwyr hardd ar lan ei fedd
yn canu gloria, diwedd da,
angylion y nef ar lan nant
ar ôl cynnal ei gynhebrwng.
95Ni fernir i bwll uffern
enaid unrhyw ddyn a gleddir
ym mynwent Dewi o Fynyw
yn anad un tir arall, mae’n werthfawr iawn;
ni fydd cythraul brwnt yn sathru
100ar ei dir byth er holl gyfoeth y byd.

Pe bai un o’r un anian ag ysgrifydd cyhoeddus
wrthi bob dydd fel ar ddiwrnod hir o haf
yn ysgrifennu ei fuchedd enwog ef
mewn llyfr o bapur
105gydag inc a phin ac iddo ben dur,
roedd yn fuddiol iawn,
prin byth, ni waeth pa mor fedrus fyddai,
y gallai ysgrifennu
mewn blwyddyn gyfan a thri diwrnod
110yr holl wyrthiau a gyflawnodd ef.

¹ ddudrist Cymerir mai dyma a gynrychiolir gan Pen 53 ddydrist (cf. ryvein yn ll. 24 a vyr yn ll. 40). Gwannach o ran synnwyr yw ddidrist BL 14967. Cf. GIG I.55 A’r Iddewdref arw ddudrist.

² cymyrred Ffurf amrywiol ar cymyrredd, ‘bri, anrhydedd’, cf. DG.net 31.4. Hwn yw darlleniad BL 14967 (cymyred), ond cf. cynired ‘ymweliad’ yn LlGC 19904B.

³ Cwpled hollol wahanol a geir yma yn Pen 53: Och vineu na chaf einoes / Y vyned or gred lle mayr groes. Mae’r dyhead am gael mynd i Jerwsalem yn ailadrodd yr hyn a ddywedir yn y frawddeg gyntaf, a chymerir mai cwpled yw hwn a luniwyd i lenwi bwlch am fod ail ran y frawddeg am werth pererindodau i Fynyw wedi mynd yn angof.

⁴ Mae llau. 11–12 yn eisiau yn Pen 53.

⁵ thrwblwm Benthyciad o’r Lladin t(h)ūribulum, gw. GPC d.g. trwblwm. Ar gyfer llafariad y sillaf gyntaf dilynir Pen 53; cf. BL 14967 trvblwm. Y ffurf a geir gan Ieuan ap Rhydderch yw thryblwm (DewiIRh ll. 104).

⁶ yn Ni cheir hwn yn Pen 53 na BL 14967. Derbyniwyd diwygiad Robert Vaughan yn LlGC 19904B er mwyn adfer saith sillaf.

⁷ wnaddoedd Un o ffurfiau amrywiol trydydd unigol gorberffaith gwneuthur, gw. GMW 131. Dilynir Pen 53 naddoedd, ond mae BL 14967 wnaeddoedd hefyd yn bosibl.

⁸ Mae llau. 33–4 yn eisiau yn Pen 53, ond maent yn amlwg yn ffurfio uned gyda’r cwpled dilynol.

⁹ Mae llau. 37–40 yn eisiau yn BL 14967.

¹⁰ saint Ceir byd yn Pen 53, efallai o dan ddylanwad GIG VI.82 Penadur byd pan ydoedd.

¹¹ gwych Dilynir Pen 53, ond gellid darllen uwch ar sail BL 14967 vwch.

¹² Mae llau. 49–50 yn eisiau yn BL 14967.

¹³ Ag Ni cheir hwn yn Pen 53 na BL 14967, a derbyniwyd diwygiad Robert Vaughan yn LlGC 19904B er mwyn y synnwyr a hyd y llinell.

¹⁴ Mae llau. 53–6 yn eisiau yn Pen 53.

¹⁵ resyn Pen 53 ryssin. Rhaid adfer ffurf y testun er mwyn y gynghanedd lusg; cf. BL 14967 iessyn sy’n gywir o ran cynghanedd ond yn groes i’r synnwyr disgwyliedig.

¹⁶ Mae llau. 63–4 yn eisiau yn Pen 53.

¹⁷ cantref Mae fersiwn Pen 53, Ac ef o nef yw y nawdd, hefyd yn bosibl, ond bernir mai darlleniad BL 14967 yw’r darlleniad anos.

¹⁸ twymn BL 14967 twymyn, cf. BDe 6 yr Enneint Twymyn.

¹⁹ Fersiwn carbwl o’r stori hon a geir yn Pen 53, heb egluro bod Duw wedi troi’r ddeuwr yn fleiddiaid yn y lle cyntaf.

²⁰ drygantur Dau air ar wahân a geir yn Pen 53, dryc antur, ond awgryma llafariad y gair cyntaf mai gair cyfansawdd a fwriedid. Ni nodir y gair hwn yn GPC, ond cf. geiriau fel dryganian. Mae drvd BL 14967 yn anfoddhaol o ran cynghanedd.

²¹ goeth Mae darlleniad BL 14967, geth, yn anfoddhaol, a dilynwyd diwygiad Robert Vaughan yn LlGC 19904B (cf. ll. 60). Ond dylid ystyried hefyd gerth, ‘iawn, gwir, cywir, sicr’, gw. GPC, a cf. GGGr 2.9 Iorwerth ab Iorwerth gerth, goeth, a GGLl 19.86 A’r Tad a’r Ysbryd cyd certh.

²² Mae llau. 81–2 yn eisiau yn Pen 53.

²³ Mae’r llinell hon yn garbwl yn BL 14967: Oi hir ben yni evr bwynt, a derbyniwyd diwygiad rhesymol Robert Vaughan yn LlGC 19904B.

²⁴ Mae’r llinell hon ddwy sillaf yn fyr yn Pen 53 a BL 14967, gan fod ceirw yn unsill fel rheol yn y cyfnod hwn. Ychwanegodd Robert Vaughan sillaf yn LlGC 19904B trwy ddarllen A’r, sydd hefyd yn gwella rhediad y darn.

²⁵ Mae llau. 102 a 103 yn eisiau yn Pen 53, ac o ganlyniad cywasgwyd dau gwpled yn un ac mae’r odl rhwng pabir a dur yn wallus.

²⁶ Ymddengys fod hyn wedi’i ddeall fel cyfeiriad at Beblig Sant yn BL 14967 a LlGC 19904B: Noter a ffeblic vn natur. Iolo Morganwg yn BL 14970 oedd yr unig gopïydd a welodd fod angen hepgor yr a er mwyn hyd y llinell a’r synnwyr.

²⁷ Mae llau. 105–6 yn eisiau yn Pen 53.

¹ Ystyrid tri phererindod i Dyddewi yn gyfwerth ag un i Jerwsalem fel arfer, a dau yn gyfwerth ag un i Rufain, gw. DewiIRh llau. 115–22, ac StDW 103, 213. Gan fod sôn am fynd lle croged Crist ar ddechrau’r gerdd gellir cymryd mai pererindod i Jerwsalem a olygir yma mewn gwirionedd.

² Yn ôl y fuchedd anfonwyd angel i rybuddio Padrig i ymadael â Glyn Rhosyn ddeng mlynedd ar hugain cyn geni Dewi, ac i ddangos Iwerddon iddo o Eisteddfa Badrig, gw. BDe 2.

³ Yn ôl y fuchedd holltodd carreg yn ddau hanner ger pen Non pan aned Dewi, gw. BDe 4.

⁴ Ceir yr hanes yn y fuchedd am adfer golwg dyn dall a oedd yn dal Dewi i’w fedyddio, gw. BDe 4; DewiGB llau. 158–61n(e). Yn ôl Rhygyfarch enw’r tad bedydd oedd St Mobi o Glasnevin (⁠Mobi Clarainech yn yr Wyddeleg, gair sy’n cyfateb i wynepglawr).

⁵ Sant ap Ceredig oedd tad Dewi.

⁶ Ni roddir ach Non yn y fuchedd, ond yn ôl Bonedd y Saint Cynyr oedd enw ei thad (EWGT 54), cf. DewiIRh ll. 18.

⁷ Dywedir yn y fuchedd mai bara a dŵr yn unig a fwytaodd Non o’r amser y beichiogodd, a bod Dewi wedi gwneud yr un peth ar hyd ei fywyd (BDe 3), ond sonnir am ferwr hefyd yn y farddoniaeth, DewiIRh ll. 21, DewiLGC1 ll. 21.

⁸ Un o uchafbwyntiau’r fuchedd yw senedd y saint yn Llanddewibrefi a hanes y bryn yn codi dan draed Dewi pan oedd yn pregethu, gw. BDe 15–18; DewiIRh llau. 79–86.

⁹ Ni nodir nifer y seintiau yn y fuchedd, ond ceir yr un rhif gan Wynfardd Brycheiniog, DewiGB ll. 28n(e) (lle awgrymir bod Iolo Goch efallai wedi gweld testun awdl Gwynfardd Brycheiniog yn Llawysgrif Hendregadredd) a chan Ieuan ap Rhydderch DewiIRh llau. 81–2.

¹⁰ Yn ôl y fuchedd cytunwyd yn y senedd y uot ef yn tywyssawc ar seint Ynys Brydein, BDe 18.

¹¹ Mae’r fuchedd yn adrodd hanes Dewi’n bendithio ffynnon o ddŵr twym yng Nghaerfaddon, BDe 6; am gyfeiriadau eraill yn y farddoniaeth gw. TWS 43–5.

¹² Ni sonnir am hyn yn y bucheddau Lladin na Chymraeg, ond yn DewiIRh llau. 49–50 dywedir i Ddewi ryddhau lluniaeth y wlad adeg y Grawys trwy ganiatáu bwyta’r gwyniad, sef ysgadenyn mae’n debyg.

¹³ Ni cheir y wyrth hon yn unman arall, gw. TWS 64, ond cyfeirir at deu geneu Gast Rymhi, Gwydrut a Gwyden (llsgr. gwydneu) Astrus yn chwedl Culhwch ac Olwen (CO llau. 315–16.) Mae’r syniad o droi pobl yn anifeiliaid yn gosb am eu pechodau yn dwyn i gof stori Gwydion a Gilfaethwy ym Mhedwaredd Gainc y Mabinogi.

¹⁴ Nid oes sôn am hyn yn y bucheddau Lladin na Chymraeg, ond ceir cyfeiriadau cyffelyb at wyrth yn ymwneud ag adar yn awdl Gwynfardd Brycheiniog a dwy o gerddi Lewys Glyn Cothi, gw. DewiGB llau. 168–75n(e); DewiLGC1 llau. 19–20n(e).

¹⁵ Nid oes sôn am y wyrth hon ychwaith yn y bucheddau Lladin na Chymraeg, ond sonia Lewys Glyn Cothi am Ddewi’n cynnull ceirw, gw. DewiLGC1 n4(e) a cf. DewiGB ll. 18n(e).

¹⁶ Sonnir yn y fuchedd am farwolaeth Dewi ar ddydd Mawrth, diwrnod cyntaf mis Mawrth, ac am ei enaid yn cael ei dywys i’r nefoedd gan Iesu Grist a llu o angylion, ond ni ddisgrifir ei angladd fel y cyfryw.

¹⁷ Ar y gred na fyddai neb a gleddid ym mynwent Dewi yn mynd i uffern, gw. TWS 65 a DewiGB llau. 166–7n(e).

¹⁸ Noter pyblig Mae’r ymadrodd hwn yn gyfaddasiad o’r Eingl-Normaneg notaire public, ‘clerc cyhoeddus’, gw. GPC d.g. noter a AND d.g. notaire.