¹ Eluanum et Meduuinum (Eluanus a Meduuinus) Awgrymwyd bod ⁠Meduuinus⁠ wedi ei enwi ar ôl Sant Medwy, eponym Llanfedwy, ger Rhydri yn nwyrain Morgannwg (LWS 60, n. 10). Mae tarddiad ⁠Eluanus⁠ yn anhysbys. Yn rhyfedd, er i Sieffre o Fynwy roi dau enw gwahanol i’r llysgenhadon a anfonwyd gan Lucius, ceir cysylltiad hefyd rhwng eu henwau nhw a Llandaf: ⁠Faganus⁠, yn debyg i Ffagan Sain Ffagan, y plwyf sy’n ffinio plwyf Llandaf, a ⁠Duuianus⁠, yn debyg i Dyfan Merthyr Dyfan yn y Barri, ychydig i’r de-orllewin o Landaf (GMon iv.72.407). Rhoddir enwau tebyg i lysgenhadon Lucius (⁠Phaganus⁠ a ⁠Deruuianus⁠) mewn adrannau amrywiol o De antiquitate ecclesiae Glastoniensis⁠, testun a ysgrifennwyd yn wreiddiol gan William o Fambri rhwng 1129 a 1139 cyn ei ddatblygu gan fynachod Abaty Ynys Wydrin. Fodd bynnag, ceir anghytundeb ynghylch tarddiad yr enwau; a oeddent yn rhan o destun gwreiddiol William ac felly yn annibynnol o waith Sieffre (Tatlock 1950: 230–4) ynteu’n ychwanegiadau hwyrach gan fynachod Ynys Wydrin yn defnyddio gwaith Sieffre (Scott 1981: 27, 187). Os y senario cyntaf, mae’n bosib mai dogfen goll, tebyg i’r ddogfen bresennol ac yn deillio o Landaf, oedd ffynhonnell wreiddiol Sieffre a William. Am gysylltiadau geiriol posib rhwng y gwahanol destunau, gweler Brooke 1986: 48–9.

² Cymerwyd y stori (heblaw am enwau’r ddau lysgennad) o Hanes Eglwysig Beda (HE i.4).

³ quod illa gens a primo regionis inhabitatore Bruto gentilis fuerat (oherwydd roedd y bobl hynny wedi bod yn baganiaid ers amser Brutus, preswylydd cyntaf yr ardal) Cyfeiriad at Historia Brittonum, sy’n cynnig amrywiol adroddiadau ynghylch Brutus: e.e. HB §7: Brittania insula a quodam Bruto, consule Romano, dicta (Enwyd ynys Prydain ar ôl Brutus, cwnsler Rhufeinig); HB §10: Et postea ad istam pervenit insulam, quae a nomine suo accepit nomen, id est Brittaniam, et implevit eam cum suo genere (Ac wedi hynny daeth ef [Britto] draw i’r ynys hon, a gymerodd ei henw o’i enw ef, hynny yw Prydain, ac fe’i llenwodd â’i bobl); HB §18: Qui incolae in primo fuerunt Brittanniae? Brittones a Bruto⁠(Pwy oedd trigolion cyntaf Prydain? Y Brythoniaid o Brutus).

⁴ Quam christianę religionis fidem sine aliqua praui dogmatis macula sinceram conseruauerunt (Y fath ffydd gywir o grefydd Gristongol a gadwodd y bobl heb unrhyw nam o gred ffug) Ailadroddwyd isod, §15, ynghylch sefyllfa Prydain ar ôl sefydlu oratori Dyfrig ym Moccas: sine aliqua praui dogmatis macula sinceram fidem tota gens britannica conseruauit (heb unrhyw nam o gred ffug, cadwodd y bobl Brydeinig gyfan y ffydd gywir).

⁵ dextralis partis Britannię (rhan ddeheuol Prydain) De Cymru mae’n debyg. Ar gyfer y defnydd o Britannia ar gyfer Cymru yn y cyfnod hwn, gweler Pryce 2001: 777–8.

⁶ Gungleis (Gwynlais) Llednant Taf Fawr.

⁷ Taf h.y. Taf Fawr.

⁸ coretibus (coredau) Gair o darddiad Celtaidd yw coretibus (cora Gwyddeleg Modern). Mae Llyfr Llandaf yn ei ladineiddio mewn ffordd unigryw trwy ddefnyddio’r trydydd rhediad. Caiff yr un gair ei ladineiddio mewn ffyrdd gwahanol yn y Collectio canonum hibernensis o Iwerddon(yn gynnar yn yr wythfed ganrif) ac yn y siarter Lanlawren o Gernyw (degfed ganrif) (Flechner 2008: 16–17).

⁹ Mae’r braint canlynol yn rhannu nodweddion gyda’r breintiau a geir yn Priuilegium sancti Teliaui⁠ ac ym Muchedd Euddogwy(VSTeliaui(LL), §20; VSOudoceu(LL), §4). Gweler Russell 2016; Davies 2003: 68–70; a Davies 1974–6.

¹⁰ sine consule, sine proconsule (heb iarll, heb siryf) Mae’n bosib bod hyn yn gyfeiriad at Robert, iarll Caerloyw (m. 1147), arglwydd Morgannwg yn ystod cyfnod casglu Llyfr Llandaf (Davies 1974–6: 126 a 131; Davies 2003: 69). Yn anarferol, rhoddwyd y teitl consul i Robert mewn dogfennau Lladin.

¹¹ quincentas tribus sinus Sabrinę (pum cantref Môr Hafren) Golyga cantref yn llythrennol ‘[ardal] yn cynnwys cant o drefi’. Mae’n bosib mai Gwent Uwch Coed, Gwent Is Coed, Gwynllŵg, Penychen a Gronydd a olygir yma, sydd wedi eu lleoli ar lan ogleddol môr Hafren (Davies 2003: 78).

¹² insulam Teithi (Ynys Teithi) Yr ynys chwedlonol rhwng Tyddewi ac Iwerddon y dywedir ei bod wedi ei boddi gan y môr, mae’n debyg (Jones 1947: 82). Trwy gynnwys Ynys Teithi, honnir i ‘archesgobaeth’ Llandaf gwmpasu de Cymru gyfan yn wreiddiol, yn awgrymu mai rhagesgobaeth oedd Tyddewi, i’r gorllewin. Dywedir y collwyd hanner gorllewinol yr archesgobaeth hon, i’r gorllewin o afon Tywi (h.y. esgobaeth Tyddewi) yn ystod cyfnod Euddogwy fel esgob Llandaf: gweler VSOudocei(LL), §5.

¹³ circuens (gan wneud cylchdaith) Yn Llyfr Llandaf mae llaw ddiweddarach wedi ychwanegu i ar ôl yr u yn circuens er mwyn creu’r sillafiad arferol circuiens, fel a ymddengys hefyd yn Vespasian A. xiv. Er hynny, ceir y sillafiad circuens ar rai achlysuron mewn testunau canoloesol eraill, gan gynnwys yr ailolygiad Gwyddeleg o Fuchedd Dewi (Colgan 1645: 426; cymh. James 1967: xxvi–xxix a xxxvii–xxxviii, er noder bod James yn rhoi’r dyddiad anghywir 1636 ar gyfer cyhoeddi gwaith Colgan).

¹⁴ Post hęc [...] perambulauit per totum (Wedi’r pethau hyn [...] ffiniau’r diriogaeth) Ailadroddir llawer o’r datganiad hwn air am air yn y siarter gyntaf wedi ei hatodi i Fuchedd Teilo (VSTeliaui(LL), §22; cymh. Davies 2003: 111).

¹⁵ Dehonglodd Wendy Davies y ddogfen hon fel traddodiad sefydliad yn dyddio’n gynharach na’r unfed ganrif ar ddeg neu’r ddeuddegfed ganrif (Davies 1979: 93).

¹⁶ Erb (Erf) Er ceir Erb yn aml mewn ysgolheictod modern, sillafer Hen Gymraeg Erb yn Erf mewn Cymraeg modern (cymh. W barf < Lat. barba).

¹⁷ Mainaur Garth Benni (Maenor Garth Benni [Treflan y Cae Cart]) Cysylltwyd Garth Benni gyda Bicknor yn Swydd Henffordd (LL xl, 407; LWS 77; WATU 131; Davies 1979: 92; Coe 2002: 300–1). Mewn siarter o’r dyddiad 1144, gelwir Bicknor ecclesia sancti Custenin de Biconovria⁠ (eglwys Sant Custennin o Biconovria⁠), yn darparu tystiolaeth bellach o’r cysylltiad a wneir yn y ddogfen bresennol rhwng Garth Benni a Chustennin. Noda Wendy Davies bod Lanngarthbenni⁠ yn eglwys (LL 176–8) gydag abbas (abad) neu princeps (arweinydd, pen) (LL 164) (Davies 1979: 93) mewn mannau eraill yn Llyfr Llandaf.

¹⁸ iaculum (fferi) Gweler LWS 77. Cynigia DMLBS d.g. jaculum, 4, yr ystyr ‘casting-net’ gan gyfeirio at yr esiampl hon, ond mae’n anodd gweld sut fyddai’r dehongliad hwn yn cydweddu â’r cyd-destun a geir yma.

¹⁹ consobrino suo (ei gefnder) Cefnder Peibio yn ôl pob tebyg, ond gall fod yn gyfeiriad at gefnder Dyfrig (cymh. LWS 71 (yn enwedig. n. 35), 78 (yn enwedig. n. 62); Davies 1978: 130; WCD 388).

²⁰ grafium (siarter) Ymddengys bod graphium yn enwedig o boblogaidd yng Nghymru fel gair ar gyfer ‘dogfen’ neu ‘siarter’ (yn hytrach na ‘phwyntil’). Gweler y rhestr o ardystiadau yn DMLBS d.g. graphium.

²¹ super manum Dubricii sancti (dros law’r sanctaidd Ddyfrig) Cymharer y cyfeiriad yn §9 at rodd yn cael ei gosod dros y pedair efengyl a’r cyfeiriad yn §10 at osod llaw y brenin dros y pedair efengyl; gellid tybio mai sancteiddio’r rhoddion oedd bwriad y fath weithredoedd.

²² Awgrymodd Wendy Davies fod y rhestr o dystion clerigol yn y siarter hon a’r rhestrau clerigol cysylltiedig yn adrannau 10, 11 a 13 yn ‘corrupt’, oherwydd gwneir y clerigwyr yn gyfoes â chwe chenhedlaeth o frenhinoedd ac maent yn cynnwys yr holl unigolion a enwir fel disgyblion Dyfrig yn ei Fuchedd (§15 isod) (Davies 1979: 38, 92–5). Gwell, efallai, nodi bod y rhestrau yn ‘artiffisial’ yn hytrach na ‘corrupt’.

²³ Lanncerniu (Llangernyw) Rhywle ar yr Afon Aur (Coe 2002: 408–9). Nododd Wendy Davies y ceir Llangernyw ddwywaith yn rhagor, yn LL 165–6 a 192.

²⁴ uncia Diffiniwyd uncia fel 12 modii mewn dau fan yn Llyfr Llandaf (LL 200 and 216). Dadleuodd Wendy Davies bod uncia yn cyfateb i 500 erw, a datblygodd yr uned yn y cyfnod Rhufeinig-Prydeinig, yn dynodi etifeddiaeth un dyn (Davies 1973). Cymh. Charles-Edwards 2013: 274–82.

²⁵ Heithtir Rud (Heithtir Rhudd) Golyga Rhudd ‘coch, gwritgoch, brown’, ond mae ystyr Heithtir yn ansicr. Gweler Coe 2002: 357–8.

²⁶ Elgistil (Elwystl) Yn debyg yn gamgymeriad am ⁠Arguistil⁠ (Arwystl). Ymddengys yr enw ⁠Elgistus⁠ mewn siarter yn LL 163, ond mae ei ddybled yn LL 73–4 (§8 isod) yn darllen ⁠Arguistil⁠ (Davies 1979: 93–4, 104).

²⁷ Centiuit Am yr enw hwn gweler Sims-Williams 1991: 39, n. 3.

²⁸ Lanniunabui (Llanwnabwy) Ar gyfer y dynodiad hyn, gweler WATU 107; Davies 1979: 93; Coe 2002: 500–1. Rhoddir Llanwnabwy i Landaf eto mewn siarteri yn LL 165–6 a 192.

²⁹ Colt Yn debyg yn lygriad o’r enw Collbiu, Colluiu (Collfyw) (Davies 1979: 93).

³⁰ Arcon Yn debyg yn lygriad o’r enw Aircol (Aergol) (Davies 1979: 93).

³¹ Cintimit Ar gyfer yr enw hwn, gweler Sims-Williams 1991: 39, n. 3.

³² Cvm Barrvc (Cwm Barrwg) Mae ystyr Barrwg yn ansicr (Coe 2002: 200–1). Noda ffiniau’r siarter yn §11 isod bod Cwm Barrwg wedi ei leoli yng Nghwm Aur. Rhoddir y tir eto mewn siarter yn LL 192, a cheir dybled o’r siarter bresennol yn LL 163. Ar gyfer cymhariaeth o’r ddogfen hon a’i ddybled, gweler Sims-Williams 1991: 32–3.

³³ Petra Crita (Carreg Crida) Mae’n debyg mai’r enw Eingl-Sacsonaidd Creoda yw Crita, a geir yn yr achau Sacsonaidd a Mersiaidd (Coe 2002: 698–9).

³⁴ Arguistil (Arwystl) Rhy dybled y ddogfen hon yn LL 163 yr enw Elgistus, ond mae’n debyg mai camgymeriad yw hyn am Arguist(us) (Davies 1979: 93–4, 104). Yn LL 163, ‘esgob’ o’r enw ⁠Elgistus⁠ yw derbynnydd y rhodd yn lle Dyfrig.

³⁵ Cimmareia Ar gyfer y ffurf hon, cymharer Koch 1985/6: 48 a Sims-Williams 1991: 33.

³⁶ Arcon Mae gan ddybled y ddogfen hon yn LL 163 y ffurf gywir Aircol (Aergol) (cymh. Davies 1979: 93).

³⁷ Lannbocha (Llanfocha) St Maughan’s yw’r enw Saesneg am Lanfocha. Mae’r enw Saesneg a’r mwyafrif o esiamplau o’r sillafiad Lannmocha⁠ yn Llyfr Llandaf (gan gynnwys yn y ddogfen bresennol) yn dangos bod y rhuddellwr wedi sillafu’r /v/ ar ddechrau’r ail elfen yn anghywir gyda b yn hytrach na gyda m. Awgryma hyn bod, o safbwynt y rhuddellwr, /β/ < /b/ a /μ/ < /m/ wedi syrthio at ei gilydd fel /v/, yn annog dryswch ynghylch sillafiad yr ail sŵn. Dylid nodi bod fersiwn o’r ddogfen bresennol wedi ei chynnwys mewn siarter yn LL 171–3 (Davies 1979: 94, 107). Yn y fersiwn arall y derbynnydd yw’r Esgob ⁠Grecielis⁠.

³⁸ Castell Merych (Castell Meirch) Wedi ei gysylltu â Chastell-newydd (LL 412; WATU 166; Coe 2002: 142–3).

³⁹ Lembi Ansicr. Gweler Coe 2002: 860.

⁴⁰ Cilcirch Ansicr. Gweler Coe 2002: 859.

⁴¹ uallis Eclin (Dyffryn Eclin) Mae dybled y ddogfen hon yn LL 172 yn darllen Eilin yn unig, heb uallis. Mae’n bosib mai Eilin yn hytrach nag Eclin yw’r darlleniad cywir (Coe 2002: 259).

⁴² Nant Pedecon (Nant Pedecon) Mae ystyr Pedecon yn anhysbys. Mae dybled y ddogfen hon yn LL 172 yn rhoi Pedecou, sydd efallai yn ddarlleniad gwell. Am drafodaeth, gweler EANC 22; Coe 2002: 648.

⁴³ uadum rufum (Rhyd Goch) Ar gyfer y gair cyntaf rhoddir uadem (sicrwydd) a uallem (dyffryn) yn Llyfr Llandaf a Vespasian A. xiv yn ôl eu trefn. Fodd bynnag, mae dybled y ddogfen hon yn LL 172 yn rhoi uadum (bas, rhyd). Gan fod y cysylltiad rhwng y ddwy fersiwn flaenorol o’r ddogfen hon yn fwy na chysylltiad yr un ohonynt i’r ddybled yn LL 172, ymddengys mai uadem neu uadum oedd yng nghynddelw gyffredin y tair ohonynt. Mae’n fwy tebygol mae’r ail sy’n gywir (Coe 2002: 856–7).

⁴⁴ Sata Tinnuhuc Anhysbys. Mae’n bosib mai rhangymeriad gorffennol y Lladin serere (hau) yw sata, yn golygu ‘cnydau’ (DMLBS d.g. serere 1, 3). Am ddamcaniaeth ynghylch Tinnuhuc, gweler Coe 2002: 777–8.

⁴⁵ Hendreb Iouoniu (Hendre Bywonwy) Darllena dybled y ddogfen hon yn LL 172 Henntre Iguonui. Yn Hendreb, ymddengys bod yr ail elfen wedi ei sillafu yn dangos treiglad /t/ i /d/ a gyda’r b cywir ar y diwedd. O ran Iouoniu/Iguonui, mae’n debygol bod y ddybled yn LL 172 yn rhoi darlleniad gwell. Fodd bynnag, ni cheir ardystiadau o Iguonui (‘Iwonwy’) fel enw personol, fel a ddisgwylir yn dilyn Hendre. Awgryma Coe y posibilrwydd credadwy mai’r enw personol Biguonui (‘Bywonwy’) yw’r ail elfen, enw a ymddengys yn y rhestr o dystion isod. Mae’n bosib y cywasgwyd y b (ar gyfer /v/) ar ddiwedd Hendreb gyda b Biguonui (hefyd ar gyfer /v/, oherwydd y treiglad), gan achosi’r ail i ddiflannu o’r sillafiad (Coe 2002: 364–5).

⁴⁶ Num Camgymeriad am Nud (Nudd), y ffurf a geir yn nybled y ddogfen hon yn LL 172.

⁴⁷ Sciblon Mae gan ddybled y ddogfen hon yn LL 172 Isciplan, gyda llafariad prosthetig wedi ei sillafu cyn y clwstwr sc. O ystyried y tebygrwydd y newidiwyd Cinguan i Cincuan yn fwriadol yn LL 172 (gweler y nodyn isod), mae’n bosib roedd gynddelw cyffredin Sciblon a Isciplan yn darllen -b- yn hytrach na -p-, ac fe wnaeth golygydd LL 172, gan gymryd bod b yn dynodi /b/, geisio gweithredu’r confensiwn sillafu cynnar o sillafu rhynglafarog /b/ yn p. Gyda’i gilydd, mae’n bosib bod Isciplan and Cincuan yn arddangos ymdrechion golygydd LL 172 i hynafoli orgraff enwau personol yn y ddogfen.

⁴⁸ Guoren Ceir Gurou yn nybled y ddogfen hon yn LL 172. Mae’n debygol, felly, bod y gynddelw gyffredin yn darllen Guorou, ar gyfer ‘Gorau’.

⁴⁹ Cinguan (Cynwan) Ceir Cincuan yn nybled y ddogfen hon yn LL 172, gyda c yn lle g. Mae hyn yn llai tebygol o fod yn gywir. Mae’n bosib i olygydd LL 172 gamddeall y confensiwn sillafu Hen Gymraeg o gu ar gyfer /w/, gan gymryd bod gu yn golygu /gw/. Gallai’r golygydd fod wedi ceisio wedyn weithredu’r confensiwn sillafu cynnar o sillafu rhynglafarog /g/ yn c.

⁵⁰ Iluic Yn debyg yn gamgymeriad am Iliuc (Iliwg), fel a geir isod.

⁵¹ Cimuireg (Cyfwyre) Cymh. Koch 1985/6: 46, 50; Sims-Williams 1991: 50–1; GPC Ar Lein d.g. cyfwyre.

⁵² super quattuor euangelia (ar ben y pedair efengyl) Cymharer y cyfeiriad yn §5 i Beibio yn dal siarter ar ben llaw Dyfrig a’r cyfeiriad yn §10 at osod llaw y brenin uwchben y pedair efengyl; gellid tybio mai sancteiddio’r rhoddion oedd bwriad y fath weithredoedd.

⁵³ Cil Hal (Cil Hal [Cornel y Rhos]) Cysylltwyd y diriogaeth hon gyda Phencoed yn Swydd Henffordd (LL 391; Davies 1979: 94), yn ôl pob tebyg oherwydd bod y nant Ariannell y ceir son amdani yn ffiniau’r diriogaeth yn llifo trwy blwyf Pencoed (EANC 94), er nad yw’r cysylltiad erioed wedi cael ei gyfiawnhau yn llawn (Coe 2002: 166–7). Amheua Wendy Davies y seiliwyd y siarter hon ar gofnod dilys (Davies 1979: 94).

⁵⁴ super quattuor euangelia (ar ben y pedair efengyl) Cymharer y cyfeiriad yn §5 i Beibio yn dal siarter ar ben llaw Dyfrig a’r cyfeiriad yn §9 at osod rhodd uwchben y pedair efengyl; gellid tybio mai sancteiddio’r rhoddion oedd bwriad y fath weithredoedd.

⁵⁵ Iudner Yn debyg yn gamgymeriad ar gyfer Iudnou (Iddno), a ymddengys mewn rhestrau o dystion tebyg (Davies 1979: 94).

⁵⁶ Gweler y nodyn i’r rhestr o dystion clerigol yn §5.

⁵⁷ Tir Conloc (Tir Cynlog) Mae’r lleoliad yn ansicr, ond awgryma Evans a Coe y dylid ei leoli yn Eaton Bishop ar lan dde Afon Gwy, i’r gorllewin o Henffordd (LL 939; Coe 2002: 809–10). Awgrymodd Davies y dylid lleoli Tir Cynlog ym Madley, ychydig i’r gorllewin o Eaton Bishop, ond mae hyn yn llai tebygol oherwydd ceir cyfeiriad at Madley mewn man arall yn Llyfr Llandaf fel man geni ac yn hwyrach canolfan cwlt Dyfrig (isod, §14, a VSClitauci(LL/Vesp), §2) (Davies 1979: 94).

⁵⁸ Date, et dabitur uobis (Rhowch, a chaiff ei roi i chi) Luc 6.38 (y Fwlgat). Defnyddir yr un dyfyniad yn §13 isod. Ceir yn aml mewn siarteri Eingl-Sacsonaidd o ganol y ddegfed ganrif (Davies 1972: 463, 473).

⁵⁹ insulam Ebrdil (ynys Efrddyl) Yn debyg yn ‘relatively low-lying triangle of land south of the Wye (Gwy), with Moccas at the north-west end and Madley at the south-east end’ (Coe 2002: 380–1).

⁶⁰ Cum Barruc (Cwm Barrwg) Gweler y nodyn i §8.

⁶¹ yn isstrat Dour (yn nyffryn Dore) Rhannir y geiriau hyn yn ynis stratdour a ynis starat dour yn Llyfr Llandaf a Vespasian A. xiv yn ôl eu tro. Gan nad yw ynis stratdour (ynys dyffryn Dore) yn gwneud fawr o synnwyr yn y cyd-destun hyn, awgrymodd Coe y posibilrwydd credadwy y dylid gwahanu’r geiriau yn yn isstrat Dour⁠ (yn nyffryn Dore) (Coe 2002: 384–5). Golden Valley yw enw Saesneg modern y dyffryn a’r enw Cymraeg ar gyfer yr afon Dore yw Afon Aur. Mae’n debyg y cododd yr enw Golden Valley wrth i siaradwyr Ffrangeg gamddeall Dorefel d’or (o aur).

⁶² archimonasterio Landauię et archiepiscopo Dubricio (i arch-fynachdy Llandaf ac archesgob Dyfrig) Dyma ddarlleniad Vespasian A. xiv. Mae Llyfr Llandaf yn rhoi Landauię archiepiscopo Dubricio⁠ (i Ddyfrig archesgob Llandaf), ond rhagflaenir y cymal hwn yn y llawysgrif gan ddilead hir annarllenadwy, a fyddai o bosib wedi darllen archimonasterio yn wreiddiol. Mae felly’n debygol bod y gynddelw gyffredin yn cynnwys y gair archimonasterio, a hefyd y gair et yn ôl pob tebyg, er mwyn i’r cymal wneud synnwyr. Gan nad yw et yn ymddangos yn Llyfr Llandaf, mae’n debygol y gwnaed y dilead yn y llawysgrif gan y brif law, wedi ysgrifennu archimonasterio Landauię ond cyn ysgrifennu archiepiscopo Dubricio⁠. Gellid tybio bod yr ysgrifydd am gysylltu Dyfrig yn fwy amlwg gydag esgobaeth Llandaf.

⁶³ Gweler y nodyn i’r rhestr o dystion clerigol yn §5.

⁶⁴ Cinust Yn debyg yn gamgymeriad am Cinuin (Davies 1979: 94).

⁶⁵ Porth Tvlon (Porth Dulon) Enwir y lle hwn yn ôl pob golwg ar ôl y Dulon y cyfeirir ato yn y testun. Cyfeirir at yr un lle mewn siarter yn LL 239–40 fel portus Dulon⁠⁠. Mae’n rhyfedd, felly, bod rhuddellwr y ddogfen bresennol wedi sillafu’r enw gyda T. Efallai y camddefnyddiodd y rhuddellwr y confensiwn sillafu lle sillafir /d/ rhynglafarog gyda t. Dadleuodd Wendy Davies bod gan y ddogfen ‘little in it to suggest the framework of an early charter’ (Davies 1979: 94).

⁶⁶ quattuor modiis (pedwar modius) Mae’r defnydd o modius fel uned o dir yn deillio o ddefnydd Rhufeinig o modius fel mesur o wenith, ac felly fel mesur o gwrw y gellid ei gynhyrchu o wenith. Yn wreiddiol, un modius o dir oedd y maint o dir a allai, o dan amodau lleol, gynhyrchu un modius o gwrw fel rhodd o fwyd i arglwydd. Fel arfer cyfrifwyd modii mewn unedau o dri, oherwydd, mae’n debyg, roedd cafn arferol o gwrw yn cynnwys tri modius. Cymh. Davies 1973; Charles-Edwards 2013: 274–82.

⁶⁷ Yn ôl Wendy Davies, mae gan y ddogfen hon ‘nothing to suggest the framework of any early charter’ (Davies 1979: 95).

⁶⁸ Date, et dabitur uobis (Rhowch, a chaiff ei roi i chi) Luc 6.38 (y Fwlgat). Defnyddir yr un dyfyniad yn §11 uchod.

⁶⁹ Manus porrigens non erit indigens (Ni fydd angen ar law sy’n rhoi) Mae ffynhonnell y dyfyniad hwn yn anhysbys.

⁷⁰ Dubricio (Dyfrig) Mae’n bosib y cododd y cysylltiad canfyddedig rhwng Penalun a Dyfrig oherwydd bod Penalun yn agos at Ynys Bŷr, a oedd, yn hwyrach, yn rhan o blwyf Penalun (LWS 80). Mae’n debyg mai Ynys Bŷr, wedi ei gynrychioli gan yr abad eponymaidd Piro, oedd un o’r ychydig leoedd yng Nghymru y gallai clerigwr Cymraeg o’r ddeuddegfed ganrif, yn tynnu ar Fuchedd Gyntaf Samson, ddarganfod cysylltiad rhyngddo a Dyfrig mewn testun cynnar (cymh. Flobert 1997: 178–81, 196–201 (§§20–1, 33–6); VSSamsonis(LL), §§18–19, 27–30). Byddai’r cysylltiad rhwng Dyfrig a Phenalun trwy Ynys Bŷr wedi galluogi casglwr Llyfr Llandaf i gysylltu tair canolfan bwysig cwlt Teilo a restrir yn y ddogfen bresennol gyda Llandaf yng nghyfnod cynnar ‘hanes’ dyfeisiedig Llandaf.

⁷¹ territorium aquilentium (tiriogaeth y cychwyr) Llanddowror yn Sir Gaerfyrddin, a elwir Llanddyfrwyr (eglwys y cychwyr) mewn man arall yn Llyfr Llandaf (VSTeliaui(LL), §29; VSOudocei(LL), §5). Mae’n debyg mai’r ffurf enidol lluosog o’r enw *aquilens, -entis (un dyfrllyd), yn annhystiedig fel arall, yw aquilentium, wedi ei fwriadu fel dynwarediad ar dyfrwr Cymraeg, lluosog dyfrwyr.

⁷² Gweler y nodyn i’r rhestr o dystion clerigol yn §5. Ceir y saith enw olaf yn y rhestr bresennol eto yn yr un drefn mewn rhestr o ddisgyblion Dyfrig isod (§15).

⁷³ filii eorum orphani et uxores eorum uiduę (boed eu meibion yn amddifaid a’u gwragedd yn weddwon) Salmau 108.9 (y Fwlgat; modern 109.9). Cymh. VSOudocei(LL), §19.

⁷⁴ Guern i Duon (Gwern y Duon) Awgryma Coe mai dyma yw’r nant sy’n llifo i’r Taf yn SN290140 (Coe 2002: 324–5).

⁷⁵ Nant Eilon (Nant Eilon [Nant Carw]) Cymh. GPC Ar Lein d.g. eilon¹, eilion. Awgryma Coe mai’r nant yn SN256137 yw hon (Coe 2002: 635–6).

⁷⁶ Cehir (Cyhyr) Awgryma Coe mai’r nant yn SN254149 sy’n llifo heibio Llanddowror yw hon (Coe 2002: 152).

⁷⁷ Nant Bach Latron (Nant Bach Lladron) Yn ôl pob golwg, bach yw’r enw yn golygu ‘cilfach, ongl, cornel, troad’ yma yn hytrach na’r ansoddair cyffredin (cymh. GPC Ar Lein d.g. bach⁠²⁠, c). Awgryma Coe mai’r nant yn SN250133 yw hon (Coe 2002: 623).

⁷⁸ blain Nant Duuin (tarddle Nant Dwfn) Awgrymwyd mai ‘dyffryn’ yw ystyr nant yn yr achos hwn (CPNE 88; Coe 2002: 635). Os felly, mae’n debyg bod blain yn golygu ‘diwedd, pen’ yn hytrach na ‘tarddle afon/nant’. Fodd bynnag, mae’n anodd cysoni’r ystyr ‘dyffryn’ gyda’r datganiad diweddarach fod gan Nant Dwfn aber, ac felly mae’r dadansoddiad hwn yn anhebygol. Awgryma Coe mai un o ddwy nant yn SN239151 a SN241151 yw hon.

⁷⁹ Finnaun i Da (Ffynnon y Da) Lleolir gan Coe ‘on or near the banks of the Tywi between grid squares SN6121 and SN6928’ (Coe 2002: 281–2).

⁸⁰ Dubleis (Dulais) Yn Llyfr Llandaf ceir y sillafiad Dubleis yn gyntaf, yn dangos y -b etymolegol o du a’r treiglad cychwynnol o glais (‘nant’), ond yn hwyrach Dugleis, yn hepgor y cyntaf a ddim yn sillafu’r ail. Yn Vespasian A. xiv ceir Dugleis ddwywaith.

⁸¹ Cecyn Meryrc (Cegin Meirch [Crib Meirch]) Y crib yn SN594283 mae’n debyg. Ceir enwau lleoedd yn cynnwys yr elfen march ar ddau ben llethr gogledd-orllewinol y crib hwn: Llwyn-march⁠ a Pistyllmarch⁠ (Coe 2002: 148–9).

⁸² Cruc Petill Bechan (Crug Pedyll Bechan) Ymddengys mai ffurf fenywaidd unigol bychan yw bechan, ond ni allai hyn ddilyn y lluosog pedyll. Awgrymwyd, o ganlyniad, mai enw personol yw bechan (EANC 40; Coe 2002: 198), ond nid yw hyn yn arbennig o argyhoeddiadol.

⁸³ Dugleis Bisgueiliauc (Dulas Bisweiliog [Dungy Dulas]) Y Dulas yn SN544207 mae’n debyg (Coe 2002: 234–5). Gellid tybio y defnyddiwyd yr ansoddair bisweiliog i wahaniaethu rhwng y nant hon a’r Dulais arall o fewn y ffiniau.

⁸⁴ Nant ir Eilin (Nant yr Eilin [Nant y Carw]) O bosib y Nant Hîr fodern (Coe 2002: 643–4).

⁸⁵ iChruc Cust (in Crug Cust [the Hidden Hillock]) Mae’r gyfres iCh yn iChruc yn cynrychioli’r arddodiad in wedi ei ddilyn gan dreiglad trwynol y c cychwynnol. Fel arall, nid yw Cust yn hysbys ond fel gwraidd yr ansoddair digust (clir, agored, anghuddiedig), ansoddair na cheir ond un esiampl ohono, yng ngwaith Dafydd ap Gwilym, bardd o’r bedwaredd ganrif ar ddeg (GPC Ar Lein d.g. digust).

⁸⁶ Isceuiauc (Ysgeifiog) Awgrymwyd mai’r nant yn SN601250 yw hon (Coe 2002: 383).

⁸⁷ Ueithini (Myddyfi) Am drafodaeth, gweler LL 412; EANC 163; Coe 2002: 614.

⁸⁸ Licat Tauern (Llygad Tauern) Mae’n bosib mae tafarn Cymraeg modern yw Tauern, yn ôl pob golwg yn dangos cynhaliaeth yr ail lafariad o’r Lladin taberna, y gair y mae tafarn yn deillio ohono (Coe 2002: 481). Os yw hyn yn gywir, nid yw ystyr Llygad Tafarn yn glir o gwbl.

⁸⁹ Letuer Cell Mae’r enw hwn yn anodd i’w ddehongli. Awgryma Coe yn betrus ei ddadansoddi fel Cymraeg Modern Llydw + yr + Cell, yn golygu ‘Cymdeithas y Gell’, ond mae hyn yn gofyn i’r ddwy enghraifft o e yn Letuer olygu /ə/, a fyddai’n anarferol iawn yn orgraff Llyfr Llandaf.

⁹⁰ Qvidam rex fuit Ercychi regionis Pepiau nomine (Roedd yna frenin o ardal Ergyng o’r enw Peibio) Ym Muchedd Dewi Rhygyfarch, mae Dewi yn melltithio Peibio, brenin Ergyng, o’i ddallineb (VSDauid(Vesp), §13).

⁹¹ Cyn dechrau’r adran hon, ychwanega Vespasian A. xiv y teitl Incipit vita sancti Dubritii⁠, archiepiscopi urbis legionum. .xviii. kalendas decembris (Yma dechreua Buchedd Dyfrig, archesgob Caerleon. 14eg o Dachwedd). Noder i’r teitl hwn, yn dilyn Sieffre o Fynwy (GMon viii.140.293, ix.143.2, ix.147.94, ix.156.332–3) a Benedict o Gaerloyw (VSDubricii(VespII), §§8, 26), gysylltu Dyfrig â Chaerleon yn hytrach na Llandaf, er gwaethaf honiad testun y Fuchedd.

⁹² Ebrdil (Efrddyl) Roedd Efrddyl yn amlwg yn santes leol bwysig, a lleolwyd rhai o’i chysegriadau yng ngorllewin Swydd Henffordd a Sir Fynwy yn agos i gysegriadau i Ddyfrig. Mae’n debygol y cynlluniwyd y stori bresennol gyda Efrddyl yn fam i Ddyfrig i gysylltu’n fwy agos ddau sant lleol, tra’n pwysleisio rhagoriaeth gyffredinol Dyfrig (Davies 2003: 79–80).

⁹³ Ychwanega Vespasian A. xiv: uestibus illius atque capillis ab omni compustione illesi (gyda’i ddillad a’i wallt yn ddianaf o unrhyw losgi).

⁹⁴ gauisus est nimium, ut aliquis positus in naufragio cum peruenerit ad portum (llawenhaoodd yn eithafol, fel rhywun a fu mewn llongddrylliad pan ddaw i borthladd) Cymharer y gyffelybiaeth a ddefnyddir ym Muchedd Euddogwy pan gyrhaedda carw yn cael ei ddilyn gan helwyr ddiogelwch clogyn Euddogwy: At si post naufragium qui peruenerit ad portum, aut post tristitiam qui uenit ad gaudium (Ac fel pan ddaeth rhywun i borthladd wedi llongddrylliad, neu fel pan droes rhywun o dristwch i hapusrwydd) (VSOudocei(LL), §9).

⁹⁵ Inis Ebrdil (Ynys Efrddyl) Gweler y nodyn i §11.

⁹⁶ Mais Mail Lochou (Maes Mail Lochou) Awgrymwyd bod Mais Mail Lochou⁠ yr un peth â’r campus Malochu⁠ yn y siarter yn LL 165–6 (LL 411–12; CPNE 165). Mae’n bosib y dylid cysylltu Mais Mail Lochou⁠ gydag ardal fawr yn gyfarwydd yn ddiweddarach fel Mawfield (Coplestone-Crow 1989: 14; Coe 2002: 570–1). Mae’n bosib bod Mail Lochou yn enw personol Gwyddeleg o’r fath mael (gwas) + ansoddair/enw/enw priod (Coe 2002: 571).

⁹⁷ utriusque legis, noui et ueteris, peritia (gwybodaeth o bob cyfraith, y newydd a’r hen) Cymharer y disgrifiad o Feistr Caradog ym Muchedd Elgar: peritus in scientia utriusque legis, nouę et ueteris (arbenigwr mewn gwybodaeth o bob cyfraith, y newydd a’r hen) (VSElgari(LL), §4).

⁹⁸ Ar gyfer y rhestr ddilynol, gweler LWS 68–73 a Davies 2003: 81–4.

⁹⁹ Vbeluius (Ufelfyw) Olynydd honedig Euddogwy fel esgob Llandaf, a derbynnydd tair siarter yn LL 160–2.

¹⁰⁰ Merchguinus, Elguoredus, Gunuinus (Merchwyn, Elwared, Gwynfyw) Rhestrir y tri disgybl hyn yn yr un drefn ym Muchedd Euddogwy ymysg y rhai hynny a etholodd Euddogwy yn esgob (VSOudocei(LL), §§3–4; cymh. LWS 69, 211). Ymddengys y tri yn dystion i ddogfennau eraill yn Llyfr Llandaf (Davies 2003: 81–2).Ar gyfer y ffurf ‘Gwynfyw’, cymharer VSOudocei(LL), §§3–4, lle gelwir yr un person ⁠Gunnuinus⁠ a ⁠Gunnbiu⁠.

¹⁰¹ Congual, Arthbodu, Congur (Cynwal, Arthfoddw, Cynwr) Tri eponym Llangynwalan, Llanarthfoddw a Llangynwr yng Ngŵyr, mae’n debyg, a restrir yn yr un drefn fel eiddo a roddwyd i Euddogwy mewn siarter wedi ei hatodi i’w Fuchedd (VSOudocei(LL), §16; cymh. LWS 69–70; Davies 2003: 82). Mae’r siarter sydd yn cynnwys y rhoddion hyn yn nodi mai ‘tir y sanctaidd Ddyfrig yng ngwlad Gŵyr, a gollodd y sanctaidd Euddogwy’ yw podum Cyngualan⁠ (eglwys Cynwalan). Mae’n debyg mai monasterium sancti Cinguali⁠ (mynachdy’r sanctaidd Cynwal) y troseddwyd yn ei erbyn gan y Brenin Gruffudd mewn siarter yn LL 239 (Davies 1979: 124) yw Llangynwalan.

¹⁰² Arguistil (Arwystl) Esgob honedig Llandaf a derbynnydd y siarter yn LL 166–7. Mae’n debyg mai hwn yw’r Esgob ⁠Elgistus⁠ sydd yn dderbynnydd y siarter yn LL 163 (gweler nodiadau i §6 a §8 uchod) hefyd.

¹⁰³ Iunabui (Inabwy) Esgob honedig Llandaf a derbynnydd dwy siarter yn LL 163–4. Inabwy yw’r unig berson a ymddangosa yn y rhestr bresennol o ddisgyblion Dyfrig ynghyd â’r rhestr o ddisgyblion Teilo ym Muchedd Teilo (VSTeiliaui(LL), §16).

¹⁰⁴ Guoruan (Gwrfan) Esgob honedig Llandaf a derbynnydd y siarter yn LL 167–8.

¹⁰⁵ Elheharn, Iudnou, Guordocui, Guernabui (Elhaearn, Iddno, Gwrddogwy, Gwernabwy) Ceir y pedwar disgybl hyn mewn grŵp yn y siarter yn LL 163–4, yn rhoi Llanllwydau i Esgob Inabwy, gyda’r tystion Iudnou abbas Bolcros⁠ (Iddno, abad Bellamore), ⁠Helhearn abbas Lannguorboe⁠ (Elhaearn, abad Llanwrfwy[?]), ⁠Guordoce⁠ abbas Lanndeui⁠ (Gwrddogwy, abad Llanddewi [o bosib Llanddewi Rhos Ceirion]) a ⁠Guenuor⁠ [recte Guernabui⁠] abbas Lanngarthbenni⁠ (⁠⁠Guenuor⁠, abad Llangystennin Garth Brenni), ac mewn siarter yn LL 165–6, yn rhoi St Kingsmark a’i diroedd i Esgob ⁠Comeregius⁠, gyda’r tystion ⁠Iudon⁠ [recte Iudnou⁠] abbas Bolgros⁠, ⁠Elhearn abbas Lannguruoe⁠, ⁠Gurdocoe abbas Lanndeui⁠a ⁠Guernapui Guritpenni⁠ (cymh. Davies 1979: 104–5). Caiff y siarter rhwng y ddwy hyn, yn LL 164–5, sy’n rhoi Llanfuddwalan i Esgob Inabwy, ei thystio gan dri o’r pedwar: ⁠Iudnou abbas Bolgros⁠, ⁠Guordocui abbas Lanndeui⁠ a ⁠Guernabui princeps Garthbenni⁠.

¹⁰⁶ Aidan (Aeddan) Esgob honedig Llandaf a derbynnydd y siarter yn LL 162–3.

¹⁰⁷ Cinuarch (Cynfarch) Eponym Lanncinmarch⁠, nawr St Kingsmark, wedi ei roi yn y siarter yn LL 165–6, fel y noder yn ei gyfosodiad: ecclesiam Cynmarchi discipuli Dubricii sancti (eglwys Cynfarch, disgybl y sanctaidd Ddyfrig). Mae pedwar arall o ddisgyblion Dyfrig yn y rhestr bresennol yn dystion i’r siarter hon (gweler y nodyn i Wernabwy uchod).

¹⁰⁸ Hennlann (Henllan) O bosib Hentland yn Swydd Henffordd (Coe 2002: 361–2).

¹⁰⁹ Mochros (Moccas) Noder y ceir sôn bod Llanefrddyl yn agos i Moccas yn y siarter yn LL 192 (LWS 66).

¹¹⁰ ubicunque inueneris suem albi coloris cubantem cum suis porcellis, ibi funda et conde in nomine Sanctę Trinitatis habitaculum simul et oraculum (ble bynnag y darganfydda hwch o liw gwyn yn gorwedd gyda’i moch bach, yn y lle hwnnw gosoda a sefydla breswylfa ynghyd ag oratori yn enw’r Drindod Sanctaidd) Mae Karen Jankulak wedi nodi bod y motiff o sant yn sefydlu eglwys mewn man wedi ei benodi gan foch gwyllt yn gyffredin mewn hagiograffeg yn y byd Celtaidd ei hiaith, ac mae’n debygol y deillia’r motiff yn y pen draw o’r hanes o sefydlu Alba Longa yn Aeneid Fyrsil (Jankulak 2003).Mae nifer o nodweddion y stori ym Muchedd Dyfrig yn ei chysylltu yn enwedig o agos gyda storïau tebyg ym Muchedd Paul Aurelian Wrmonoc, a ysgrifennwyd yn Llydaw yn 884 (Cuissard 1881–3: 442–3), ac ym Mucheddau Cadog, Illtud a Chyngar (VSCadoci(Vesp), §8; VSCadoci(Gotha); VSIltuti(Vesp), §7; VSCungari(Wells); cymh. LWS 74–5; Jankulak 2003: 273–4). Mae’r storïau hyn i gyd yn cynnwys sant yn sefydlu eglwys, wedi ei chysegru yn benodol i’r Drindod Sanctaidd, mewn lle a benodwyd gan foch gwyllt (ac yn aml gwyn). Defnyddir termau tebyg i ddisgrifio adeiladau’r eglwys ym mhob testun. Disgrifir yr adeiladau a sefydlwyd gan y seintiau yn y mannau a benodwyd gan y moch fel habitacula a oratoria ym Mucheddau Illtud a Chygnar. Defnyddir yr un geiriau i ddisgrifio eglwysi a sefydlwyd gan Paul Aurelian yn ei Fuchedd, er nid yr eglwys a sefydlwyd ar safle’r moch. Dylid cymharu y rhain â’r habitaculum a oraculum a sefydlwyd gan Ddyfrig, fel y nodwyd yn y darn presennol ac eto isod. Mae o bosib yn nodedig bod Vespasian A. xiv, yn y disgrifiad cyntaf o’r ddau adeilad wedi eu sefydlu gan Ddyfrig, yn darllen oratorium, fel yn y Bucheddau eraill, yn hytrach nag oraculum. Fodd bynnag, defnyddir oraculum mewn mannau eraill yn Llyfr Llandaf i ddisgrifio eglwysi wedi eu sefydlu gan Euddogwy a Chlydog (VSOudocei(LL), §§9, 14; VSClitauci(LL/Vesp), §1).

¹¹¹ ut lucerna super candelabrum (fel llusern ar ben ganhwyllbren) Cymh. Mathew 5.15; Marc 4.21; Luc 8.16, 11.33; VSOudocei(LL), §2.

¹¹² sine aliqua praui dogmatis macula sinceram fidem tota gens britannica conseruauit (heb unrhyw nam o gred ffug, cadwodd yr holl bobl Brydeinig y ffydd gywir) Ailadroddir uchod, §1, yng nghyd-destun cyflwr Prydain cyn heresi Pelagiws: Quam christianę religionis fidem sine aliqua praui dogmatis macula sinceram conseruauerunt (Y fath ffydd gywir o grefydd Gristnogol a gadwodd y bobl heb unrhyw nam o gred ffug).

¹¹³ nobili parentela (tras fonheddig) Defnyddir yr un ymadrodd i ddisgrifio Meistr Caradog ym Muchedd Elgar (VSElgari(LL), §4).

¹¹⁴ eius manus impositione (trwy bwyso ei law) Defnyddir yr un ymadrodd ym Muchedd Samson Llyfr Llandaf i ddisgrifio Dyfrig yn bedyddio Samson (cuius manus impositione) a dwywaith ym Muchedd Teilo i ddisgrifio Dyfrig yn bedyddio Samson (cuius manus impositione) a Teilo yn iacháu cleifion (eius manus impositione) (VSSamsonis(LL), §39; VSTeliaui(LL), §§11, 17). Ni cheir yr un o’r enghreifftiau hyn ym Muchedd Teilo Vespasian A. xiv.

¹¹⁵ et ut quiddam de multis enarrem (fel yn yr un esiampl o lawer a adroddaf) Nid yw’r stori sy’n dilyn, a ddeillia yn llwyr o Fuchedd Samson (gweler y nodyn nesaf), yn cytuno gyda’r datganiad, gan nad yw’n ymwneud â gwyrth iacháu. Fodd bynnag, mae’r stori yn yr adran nesaf (§17), ynghylch merch sâl y mae Dyfrig yn ei hiacháu trwy yrru allan cythraul a oedd wedi ei meddiannu, yn gwneud mwy o synnwyr fel y quiddam de multis. Awgryma hyn yn gryf bod y stori a gymerwyd o Fuchedd Samson wedi ei mewnosod yn drwsgl i fersiwn cynt o Fuchedd Dyfrig, lle yr oedd stori §17 yn dilyn y datganiad presennol yn syth (LWS 63, yn enwedig. n. 13; Guy 2018: 14–15).

¹¹⁶ Seiliwyd y stori ganlynol ar Fuchedd Samson (VSSamsonis(LL), §§27–9), er yn y Fuchedd honno y lleoliad yw myanchdy Piro yn hytrach na mynachdy Illtud, a Samson, yn lle Dyfrig, sy’n achosi llenwi’r cynhwyswyr gwag.

¹¹⁷ Cymh. VSSamsonis(LL), §§12, 13, 38.

¹¹⁸ domus (mynachdy) Defnyddir yr un gair i ddisgrifio mynachdy Illtud ym Muchedd Gyntaf Samson, §13 (Flobert 1997: 166), er nid yn fersiwn Llyfr Llandaf o Fuchedd Samson.

¹¹⁹ prelatoribus (uchafiaid) Mae praelator yn air cymharol brin; dyfynna geiriaduron un esiampl yn unig o Tertullian (e.e. Lewis and Short 1879) ynghyd â’r esiampl bresennol (DMLBS).

¹²⁰ Mirabilis Deus in sanctis suis (Mae Duw yn rhyfeddol yn ei seintiau) O’r Salmau 67.36 (y Fwlgat; modern 68.35). Cymh. VSSamsonis(LL), §5; VSTeliaui(LL), §§5 a 29; VSTeliaui(Vesp), §5; isod, §20.

¹²¹ Guidgentiuai Mae’r ffurf rhyfedd hon yn ymddangos mewn siarter wedi ei hatodi i Fuchedd Euddogwy fel enw tad Brochfael, rhoddwr Mynachdy (VSOudocei(LL), §33). Gall Guidgentiuai fod yn gamgymeriad am Guidgenti, Lladineiddiad o Guidgen (Gwyddien), neu Guidgen ynghyd â’r epithed anhysbys tiuai. Gweler y nodiadau i VSOudocei(LL), §24.

¹²² Arganhell (Ariannell) Nododd Doble bod Arganhell yn ymddangos fel elfen mewn dau gymal ffiniau yn Llyfr Llandaf, ynghylch llefydd wedi eu lleoli, yn eu tro, yn agos i Bencoed yn Swydd Henffordd (uchod, §10) ac yn agos i Lanfocha, dros ffin Swydd Henffordd yn Sir Fynwy (LL 173; cymh. uchod, §9) (LWS 75–6; Davies 2003: 80). Efallai fod y fath enw topograffaidd yn Sir Henffordd yn fodel ar gyfer enw merch ⁠Guidgentiuai⁠. Mae Ariannell yn enw afon eithaf cyffredin (EANC 92–6; CPNE 11; Coe 2002: 78–9), er bod esiamplau eraill o’i defnydd fel enw personol (EANC 95).

¹²³ Nododd John Reuben Davies fod y stori hon yn gyffelyb i storiau ym Muchedd Gyntaf Samson: Davies 2003: 112; cymh. Flobert 1997: 200–3, 222–3 (§§38, 52); VSSamsonis(LL), §§32, 45.

¹²⁴ Nododd John Reuben Davies bod y disgrifiad blaenorol o ymddiswyddiad Dyfrig yn debyg i’r disgrifiad o ymddiswyddiad Euddogwy yn ei Fuchedd (VSOudocei(LL), §10; Davies 2003: 137–8).

¹²⁵ Quę more britannico [...] hac presenti uita (Yn ôl yr arfer Brydeinig [...] yn y bywyd presennol) Ceir y disgrifiad hwn o Ynys Enlli air am air ym Muchedd Elgar (VSElgari(LL), §2), heblaw am y cymalau et antiquitus et in prouerbio a in ea conuersantium yn unig. Nododd Doble bod yr honiad o’r brodyr yn marw yn ôl eu hoed yn ymddangos hefyd ym Muchedd Winwaloe gan Wrdisten, a ysgrifennwyd yn Landévennec yn Llydaw yn ail hanner y nawfed ganrif (LWS 76–7, ac yn enwedig n. 52; cymh. De Smedt 1888: 241–5 (ii.26); SoC ii, 74–5). Mae John Reuben Davies wedi dadlau mai Buchedd Elgar oedd ffynhonnell wreiddiol yr adran hon (Davies 2003: 127–8).

¹²⁶ Et quoniam uenerabantur indigenę corporaliter et habebant (A gan arferai’r brodorion ei anrhydeddu ac ei feddu mewn corff) Gellid tybio mai cyfeiriad at fordorion Ynys Enlli yw hyn, yr oedd ganddynt gorff Dyfrig cyn ei symud i Landaf, fel yr eglurir yn yr adran nesaf.

¹²⁷ Pauca miracula quidem [...] antiquissimis scriptis litterarum (Yn wir, ychydig o’r gwyrthiau niferus [...] o ysgrifennau hynafol a gofnodwyd mewn llythrennau) Ceir y rhan fwyaf o’r adran hon ar ffurf debyg ym Muchedd Euddogwy (VSOudocei(LL), §12), a cheir adran debyg ym Muchedd Teilo Llyfr Llandaf (VSTeliaui(LL), §17). Seilir y tair adran yn y pen draw ar De excidio Britanniae Gildas (DEB 4.4). Gweler Davies 2003: 118–19.

¹²⁸ Sexcentesimo duodecimo anno incarnationis dominicę (Yn y flwyddyn chwe chant a deuddeg o ymgnawdoliad yr Arglwydd) Mae’n debyg y cymerwyd y dyddiad o fersiwn o’r croniclau Lladin Cymreig (Jones 1946: 131; LWS 61, n. 12, 65). Mae’n gwrth-ddweud yr honiad yn §1 y cysegrwyd Dyfrig gan Garmon a Lupus yn hanner cyntaf y bumed ganrif.

¹²⁹ Millesimo uero centesimo uigesimo (bissextilique) anno [...] receptus est in suam ecclesiam Landauiam (Fodd bynnag, yn y flwyddyn un mil un cant ag ugain (flwyddyn naid) [...] fe’i derbyniwyd yn ei eglwys Llandaf) Mae’r adran hon yn fersiwn olygedig o adran ym Muchedd Elgar: gweler Davies 2003: 127–8.

¹³⁰ Quarta nonis eiusdem mensis (Ar 2 Mehefin) Mae’r testun yn cyfrif bod y dyddiad hwn yn syrthio yn yr un mis (eiusdem mensis) â chreiriau Dyfrig yn cyrraedd Llandaf oherwydd cyfrifir yr ail ddyddiad (23 Mai) yn ôl o galan Mehefin.

¹³¹ uir bonę memorię (gŵr o gof da) Defnyddir yr un ymadrodd i ddisgrifio Esgob Urban eto isod (§21). Fe’i defnyddir hefyd ym Muchedd Elgar (VSElgari(LL), §4) i ddisgrifio Meistr Caradog. Ceir ymadrodd debyg, uir beatę memorię, i ddisgrifio Dyfrig uchod (§16). Credwyd ar un adeg bod y disgrifiad hwn o Esgob Urban yn arwydd yr ysgrifennwyd Llyfr Llandaf wedi ei farwolaeth yn 1134 (LL xix; Brooke 1986: 19), ond ceir cydnabyddiaeth nawr ei bod yn gyffredin yn y ddeuddegfed ganrif i ddisgrifio rhywun a oedd dal yn fyw yn bonę memorię (Davies 1972: 460, n. 13; Davies 1998b: 7–8).

¹³² fratrem scilicet Esni (sef y brawd Esni) Ar sail y datganiad hwn ceir yr honiad weithiau mai brawd Esgob Urban oedd Esni (e.e. Davies 1946–8: ii, 516; Brooke 1986: 38, n. 90). Fodd bynnag, mae’r testun yn galw Esni yn fratrem, ddim yn fratrem suum; awgryma hyn mai aelod o’r gymuned grefyddol yn unig oedd Esni, ac nid perthynas i Urban.

¹³³ Mirabilis Deus in sanctis suis (Mae Duw yn rhyfeddol yn ei seintiau) O’r Salmau 67.36 (y Fwlgat; modern 68.35). Cymh. VSSamsonis(LL), §5; VSTeliaui(LL), §§5 and 29; VSTeliaui(Vesp), §5; uchod, §16.

¹³⁴ in ore duorum aut trium (gan gegau dau neu dri o ddynion) Cymh. Deut. 17.6, 19.15; Mathew 18.16; 2 Cor. 13.1.

¹³⁵ Cyfeiria hyn at gysegrfan cromfannol. Cymh. Redknap 2006: 31.

¹³⁶ .xviii. kalendas maii mensis et in quarta feria passionis (ar 14 Ebrill ac ar Ddydd Mercher) Noder y dechreuwyd ailadeiladu’r eglwys gadeiriol tua tair wythnos cyn dechrau symud creiriau Dyfrig, a ddisgrifiwyd yn yr adran flaenorol.

¹³⁷ his litteris domini archiepiscopi (y llythyr hwn gan yr arglwydd archesgob) Yn arwyddocaol iawn, ceir y geiriau hyn yng nghopiau Llyfr Llandaf a Vespasian A. xiv o Fuchedd Dyfrig ill dau. Yn Llyfr Llandaf ceir llythyr gan Rawlff, archesgob Caergaint, yn syth wedi’r Fuchedd. Ni cheir y fath lythyr yn Vespasian A. xiv. Awgryma hyn yn gryf bod copi Vespasian A. xiv yn deillio o ddrafft cynharach o Lyfr Llandaf, drafft yn cynnwys peth, o leiaf, o’r deunydd a gopïwyd i Lyfr Llandaf yn y drefn sy’n goroesi.

¹³⁸ Yn Vespasian A. xiv, ysgrifennir valete (ffarwel) ar ddiwedd y Fuchedd. Awgrymodd Kathleen Hughes y copïwyd hyn ar ddamwain o gopi o’r Fuchedd oedd wedi ei anfon o eglwys i eglwys (Hughes 1980: 63). Noder, fodd bynnag, datganiad anghywir Hughes bod valete yn ymddangos ar ddiwedd Buchedd Teilo, yn hytrach na Buchedd Dyfrig. Yn Vespasian A. xiv, mae coflen Dyfrig yn dilyn Buchedd Teilo yn syth, yn awgrymu yr etifeddwyd y ddwy set o ddeunydd ynghyd gan y casglwr.

¹ Landauensis L; Landauensi V.

² V adds .xviii^o. kalendas Decembris.

³ constituit V; constuit L.

⁴ podum L; podium V.

⁵ Lanntam L; Lantaf V.

⁶ Henriu Gunua L; Riu Gunya V (altered from Riu Gunia by the correcting scribe).

⁷ omnibus xmnibus L (o added over an erasure); omnibus V (added by the correcting scribe).

⁸ et L; – V.

⁹ nec L; et V.

¹⁰ incolis L; – V.

¹¹ sinus L; – V.

¹² Sabrinę L; Sabarie V.

¹³ Ercic L; Erting V.

¹⁴ Anercyc L; Anertyc V.

¹⁵ Teithi L; Theithi V (altered from Theiti by the correcting scribe).

¹⁶ earum L; eorum V.

¹⁷ Decretum est itaque V;Dexxxxxx x x L (corrected to Decretumque est by a later hand).

¹⁸ nulli omnino hominum L; nulli hominum omnino V.

¹⁹ et L; sed V.

²⁰ honorisque V; honorisx L (que added over an erasure).

²¹ ita L; ista V (altered from ita by the correcting scribe).

²² maledictione autem L; maledictione autem incussa V.

²³ quibusdam L; quasdam V.

²⁴ Coadunatores L; Coadiutores V.

²⁵ Bancorensi L; Bangorensi V.

²⁶ Ildutum L; Litutum V.

²⁷ Mocrosi L; Mochros V (altered from Mocros by the correcting scribe).

²⁸ posteriori semper seruiret L; posteriora semper seruaret V.

²⁹ Lanncustenhinn Garth Benni in Ercicg L; – V.

³⁰ Peipiau L; Pepiau V.

³¹ Garth Benni L; Garth Penni V.

³² soceri V; socri L.

³³ scriptione L; conscriptione V.

³⁴ censu V; sensu L.

³⁵ seruientibusque V; seruientibus L.

³⁶ Peipiau L; Pepiau V.

³⁷ ęternum L; sempiternum V.

³⁸ Iouann L; Louaun V.

³⁹ Iunapius L; Lunapuis V.

⁴⁰ Peipiau L; Pepiau V.

⁴¹ Custenhin L; Custehin V.

⁴² De Lanncerniu L; – V.

⁴³ Peipiau L; Pepiau V.

⁴⁴ Lanncerniu L; Lancernui V.

⁴⁵ O L; O’r V.

⁴⁶ cehit L; cehut V.

⁴⁷ Heithtir L; Eithtir V.

⁴⁸ Elgistil L; Elgisti V.

⁴⁹ Peipiau L; Pepiau V.

⁵⁰ De Lanniunabui L; – V.

⁵¹ Peipiau L; Pepiau V.

⁵² ecclesia L; ecclesiam V.

⁵³ o’r L; o V.

⁵⁴ guoiret L; guoriet V.

⁵⁵ O’r L; O V.

⁵⁶ Cimmerred L; Cimerred V.

⁵⁷ Elharnn L; Elharrir V.

⁵⁸ Peipiau L; Pepiau V.

⁵⁹ Cinuin L; Cinnuin V.

⁶⁰ Colt L; Clot V.

⁶¹ Arcon L; Arcom V.

⁶² Guodcon L; – V.

⁶³ Cingint L; Cinguit V.

⁶⁴ seruaturis L; seruantibus V.

⁶⁵ De Cvm Barrvc L; – V.

⁶⁶ Pepiav L; Peipiau V.

⁶⁷ sequacibus L; sequacibus successoribus V.

⁶⁸ lech: longitudo. Latitudo: de lech usque ad L; – V (homeoteleuton).

⁶⁹ Cinguarui L; Cinguarrn V.

⁷⁰ Cimmareia L; Cunmareia V.

⁷¹ laicis testes L; laicis uero V.

⁷² Guoidci L; Guidci V.

⁷³ execrentur L; exequentur maledictionem V.

⁷⁴ De Lannbocha L; – V.

⁷⁵ Petro V; xetro L (P added over an erasure).

⁷⁶ archiepiscopo Dubricio L; Dubricio archiepiscopo V.

⁷⁷ archimonasterii L; monasterii V.

⁷⁸ suis omnibus L; omnibus suis V.

⁷⁹ uidelicet L; siliset V.

⁸⁰ eam L; ista V.

⁸¹ Merych L; Meyrch V.

⁸² Lembi L; Lenbi V.

⁸³ Cilcirch L; Cilcirc V.

⁸⁴ Nant Nan VL. The doublet at LL 172 reads Nant.

⁸⁵ Uadum Uadem L; Uallem V. The doublet at LL 172 reads Uadum. See Coe 2002: 856–7.

⁸⁶ rufum L; rufini V.

⁸⁷ di’r auallen L; dira uallem V.

⁸⁸ exit L; exiit V.

⁸⁹ descendit L; destendit V.

⁹⁰ finis agri istius podii L; finis podii V.

⁹¹ Ioubiu L; Iobiu V.

⁹² Britcon V; Britton L.

⁹³ Gloiu L; Gloui V.

⁹⁴ Cimuireg L; Cimurget V.

⁹⁵ benedicentes L; benedictiones V.

⁹⁶ Landauia L; Landauie V.

⁹⁷ De Cil Hal L; – V.

⁹⁸ in uoluntate V; in uoluntate in uoluntate L (the first in uoluntate has been struck through by a later hand).

⁹⁹ Iudner L; Uidner V.

¹⁰⁰ Guordocui L; Guoidocui V.

¹⁰¹ Gurtauan L; Guitauan V.

¹⁰² Tir Conloc L; – V.

¹⁰³ Pepiau L; Pepiauc V.

¹⁰⁴ Ebrdil L; Ebredil V.

¹⁰⁵ isstrat L; isstarat V.

¹⁰⁶ archimonasterio Landauię et archiepiscopo Dubricio V; xxxxx xxxxxxxxxx Landauię archiepiscopo Dubricio L.

¹⁰⁷ Arguistil L; Argustil V.

¹⁰⁸ Conuran L; Connuran V.

¹⁰⁹ filii L; filius V.

¹¹⁰ hoc L; – V.

¹¹¹ Amen L; – V.

¹¹² Porth Tvlon L; – V.

¹¹³ Dulon L; Dolom V.

¹¹⁴ homini V; homni L.

¹¹⁵ in L; – V.

¹¹⁶ in L; – V.

¹¹⁷ Merchguinus L; Merguinus V.

¹¹⁸ Lugobi L; – V.

¹¹⁹ LV add ab illo.

¹²⁰ separauerint L; separauerit V.

¹²¹ autem L; – V.

¹²² De Penn Alvn L; – V.

¹²³ Teiliaus L; Teliauus V.

¹²⁴ ripam L; – V.

¹²⁵ inantea L; et deinceps V.

¹²⁶ uero L; autem V.

¹²⁷ Ubelbiu L; Vbelui V.

¹²⁸ Iouann L; Iohann V.

¹²⁹ Guoruan L; Goruan V.

¹³⁰ Elhearn, Iudnou, Gurdocui L; – V.

¹³¹ i L; – V.

¹³² Cehir L; Cheir V.

¹³³ Mal i duc Nant Bach Latron L; – V (homeoteleuton).

¹³⁴ uin. Mal i duc Nant Duuin di Taf. O aper Nant Duuin mal i duc Taf di’r guairet di aper L; – V.

¹³⁵ Lannteiliau L; Lanteliau V.

¹³⁶ Finnaun L; Finauon V.

¹³⁷ y L; – E.

¹³⁸ Hytyr L; Hitir V.

¹³⁹ Hytyr L; Thir V (altered from Tir by the main scribe).

¹⁴⁰ Dubleis L; Dugleis V.

¹⁴¹ iaun L; iaunt V.

¹⁴² iNant Luit L; Nan Liut V.

¹⁴³ i L; hi V.

¹⁴⁴ Meirch L; Meircht V.

¹⁴⁵ Bisgueiliauc L; Bisgueliauc V.

¹⁴⁶ Bisgueiliauc L; Bisgueliauc V.

¹⁴⁷ O L; O’r V.

¹⁴⁸ O L; O’r V.

¹⁴⁹ Corncam L; Corcam V.

¹⁵⁰ Isceuiauc L; Ischeuiauc V.

¹⁵¹ Isceuiauc L; Ischeuiauc V.

¹⁵² Ueithini L; uentium V.

¹⁵³ iaun L; aun V.

¹⁵⁴ Hen L; En V.

¹⁵⁵ Bistill L; Lustill V.

¹⁵⁶ iGueith L; iGueit V.

¹⁵⁷ O L; O’r V.

¹⁵⁸ Gueith L; Gueit V.

¹⁵⁹ guaret V; gairet L.

¹⁶⁰ Before this section V adds Incipit vita sancti Dubritii archiepiscopi urbis legionum .xviii. kalendas decembris.

¹⁶¹ uocatus L; uocitatus V.

¹⁶² expeditionem L; expeditione V.

¹⁶³ Ebrdil L; Eurdil V.

¹⁶⁴ quam L; quod illam V.

¹⁶⁵ ossium L; ossuum V.

¹⁶⁶ inuenerunt eam V; – L (a later hand inserted eam inuenerunt).

¹⁶⁷ tenentem filium in gremio quem pepererat ad saxum, quod ibidem positum est in testimonium mirę natiuitatis pueri L; in columen filiumque quem in medio pire pepererat iuxta saxum, quod ibidem in testimonium natiuitatis pueri positum est, in gremio tenentem V. V adds uestibus illius atque capillis ab omni compustione illesis.

¹⁶⁸ materno L; paterno V (altered from materno by the main scribe).

¹⁶⁹ aui L; suam V.

¹⁷⁰ palpitabat L; palpabat V.

¹⁷¹ poterant L; potuerant V.

¹⁷² et L; et qui V.

¹⁷³ Inis Ebrdil L; mis erbdil V.

¹⁷⁴ ętate et sapientia L; scientia et etate V.

¹⁷⁵ totam L; tota V.

¹⁷⁶ Teiliaus L; Teliauus V.

¹⁷⁷ Vbeluius L; Vbeliuus V.

¹⁷⁸ Merchguinus L; Merchiguinus V.

¹⁷⁹ Arthbodu L; Artbodv V.

¹⁸⁰ Iunabui L; Iunabiu V.

¹⁸¹ Guoruan L; Goruan V.

¹⁸² Guordocui L; Curdocui V.

¹⁸³ Guernabui L; Guernabiu V.

¹⁸⁴ Guernabui, Iouan L; – V.

¹⁸⁵ continuos L; continuo V.

¹⁸⁶ Hennlann L; Hentlan V.

¹⁸⁷ retenuit retinuit LV (altered in both from retenuit).

¹⁸⁸ solio LV (altered in both to solo).

¹⁸⁹ hoc L; id V.

¹⁹⁰ Inis Ebrdil L; miserbdil V.

¹⁹¹ silua L; siluis V.

¹⁹² moch L; moc V.

¹⁹³ Mochros L; Mochros V (altered from Mocros by the correcting scribe).

¹⁹⁴ precedente L; precedenti V.

¹⁹⁵ somnium L; sompnum V.

¹⁹⁶ quem L; – V.

¹⁹⁷ uide ut circuas L; uade et circue V (circue altered from circuas by the correcting scribe).

¹⁹⁸ oraculum L; oratorium V.

¹⁹⁹ Homo Dei L; Homo Dei Dubritius V (Dubritius added by the correcting scribe).

²⁰⁰ isto L; eodem V.

²⁰¹ nobili L; nobilitate V.

²⁰² patenti L; potenti V (added by the correcting scribe).

²⁰³ in patria eius uirtus, creuit L; – V (homeoteleuton).

²⁰⁴ emendanda V; emendauda L.

²⁰⁵ Ilduto L; Iltuto V (altered from Iltudo by the correcting scribe).

²⁰⁶ spatio ordinationis suę L; ordinationis sue spacio V.

²⁰⁷ Ilduti L; Iltuti V.

²⁰⁸ ministeria V; misteria L (corrected by a later hand).

²⁰⁹ uerumetiam L; ueruntamen V.

²¹⁰ inuidenti L; per inuidiam V.

²¹¹ quod cellarius funditus deuastauerat potus L; Samsonem cellerarium funditus consumpsisse potus V.

²¹² idem L; idem ante V.

²¹³ eadem L; in eadem V.

²¹⁴ audita V; audito L.

²¹⁵ sibi L; Samson V.

²¹⁶ est V; – L.

²¹⁷ Mira relatione, eleuauit manum L; Mirum relatu, eleuata manu, beatus presul V.

²¹⁸ et data illa L; – V.

²¹⁹ precibus L; – V.

²²⁰ Guidgentiuai L; Guidguetiuai V.

²²¹ nomine V; xxe L (corrected to nomine by a later hand).

²²² dentibus L; dente V.

²²³ seruato L; seruata V.

²²⁴ episcopii L; episcopi V.

²²⁵ Britannię L; Brittannice V.

²²⁶ sanctitatem L; – V.

²²⁷ ibi L; inibi V.

²²⁸ confessorum tamquam martirum L; tam confessorum quam martirum V.

²²⁹ honestatem L; Ixxxxxxxxxx V (Illa quidem insula inserted by a later hand).

²³⁰ senior superstet L; superest V.

²³¹ indigenę L; digne V.

²³² superstites L; superstitem V.

²³³ interpellant L; interpellantem V.

²³⁴ omnes sanctos V; omnium sanctorum L.

²³⁵ Quod V; Quo L (corrected to Quod by another hand).

²³⁶ quoue situ firmiter humatus est L; quoue sit V.

²³⁷ Et L; Inde postea translatus est et V.

²³⁸ Cantuariensis, episcopi Bancornensis L; – V.

²³⁹ translatus est L; aduectus V.

²⁴⁰ commendamus L; commendauimus V.

²⁴¹ Henrici L; et Henrici V.

²⁴² Bancorensis L; Bangorensis V.

²⁴³ octaua decima L; octauo decimo V.

²⁴⁴ kalendis L; kalendas V.

²⁴⁵ bissextilique L; bisextili V.

²⁴⁶ consensu L; concessu V (glossed uel precepto by the correcting hand).

²⁴⁷ Cantuariensis ecclesię metropolitani L; Cantuariensis archiepiscopi et metropolitani V.

²⁴⁸ Bancorensis L; Bangorensis V.

²⁴⁹ Guenedocię L; Guinedotie V.

²⁵⁰ cleri et populi L; populi et cleri V.

²⁵¹ collaudatione L; collaudatione V (glossed uel assensu by the correcting hand).

²⁵² Et L; – V.

²⁵³ kalendis L; kalendas V.

²⁵⁴ aut eo L; et adeo V.

²⁵⁵ amplius L; amplius ante V.

²⁵⁶ Gulatmorcanensem L; Gulatmorganensem V.

²⁵⁷ etiam L; – V.

²⁵⁸ Quarta L; Quarta etiam V.

²⁵⁹ et L; – V.

²⁶⁰ et L; – V.

²⁶¹ facta L; finita V.

²⁶² scilicet V; – L.

²⁶³ ad terram L; solo V.

²⁶⁴ ut L; – V.

²⁶⁵ preparentur L; preparentur pro tanto itinere V.

²⁶⁶ toti L; tocius V.

²⁶⁷ Teiliaui L; Teliaui V.

²⁶⁸ Oudocei L; Odocei V.

²⁶⁹ tactu sacrarum reliquiarum L; in tinctis sacris reliquiis V.

²⁷⁰ modo V; – L.

²⁷¹ misso L; immisso V.

²⁷² ebullione L; ebullicione V.

²⁷³ etiam L; et V.

²⁷⁴ etiam quandiu L; tam etiam diu V.

²⁷⁵ tandiu L; quamdiu V.

²⁷⁶ uisu et tactu V; uisus et tactus L.

²⁷⁷ auditu V; auditus L.

²⁷⁸ uisis, auditis L; uisis et auditis V.

²⁷⁹ tractans L; – V.

²⁸⁰ per spatium L; – V.

²⁸¹ nimiam L; unam V.

²⁸² fit L; stet V.

²⁸³ plagam L; plagam V (altered from partem by the correcting scribe).

²⁸⁴ longitudine L; longitudinem V.

²⁸⁵ latitudine L; latitudinem V.

²⁸⁶ alis L; aliis V.

²⁸⁷ .xii. L; .xv. V.

²⁸⁸ Teiliaui L; Teliaui V.

²⁸⁹ Oudocei L; Odocei V.

²⁹⁰ passionis L; – V (added by a later hand).

²⁹¹ Et L; – V.

²⁹² et L; – V.

²⁹³ his L; – V.

²⁹⁴ perdonatione L; donatione V.

²⁹⁵ auxiliaturis L; auxiliantibus V.

²⁹⁶ V adds valete.