Mae gŵr llwyd yma garllaw,
Mawl a wedd yn aml iddaw,
Crefyddwr cryf o Fawddwy,^{1 Mawddwy Cwmwd ym Meirionnydd lle ceir eglwysi wedi eu cysegru i Dydecho yn Llanymawddwy ac ym Mallwyd, gw. WATU 154. Sylwer ar y modd y cyfeiria’r rhagenw lluosog at holl drigolion Mawddwy yn ail linell y cwpled: eu hollwlad hwy.}
Ceidwad ar eu hollwlad hwy,
5Tydecho lwys, tad uwchlaw
Un o filwyr nef aelaw.
Llyma lle bu’r gwyrda gynt,
Llandudoch,^{2 Llandudoch Llandudoch ym Mhenfro, fe ymddengys, gw. ll. 9n Dogwel; gthg. Llandudech mewn testun a olygwyd gan ‘Lasynys’ (Jones 1863: 454), lle noda mai’r enw hwnnw oedd ‘enw cysefin Llan ym Mawddwy: gelwir hi eto gan yr hen bobl ar yr enw hwn. Onid yr un ydyw â Llandudoch?’ Mae’n debygol fod ‘Glasynys’ wedi codi testun y gerdd o blith ‘lluaws mawr’ o gywyddau Dafydd Llwyd a geid mewn llawysgrif a oedd ‘gan Mr. Ifan Jones, Ty’n y braich, ger llaw Dinas Mawddwy’ (ibid. 453). Nid ymddengys fod y llawysgrif honno’n hysbys, ac ni ellir dweud pa mor agos y dilynodd ‘Glasynys’ ei darlleniadau. Ni cheir y ffurf Llandudech yn yr un o’r llawysgrifau a ddefnyddiwyd i sefydlu testun y golygiad hwn, ac ni ddaethpwyd o hyd i dystiolaeth ategol o blaid y ffurf honno.} lle nid ydynt,
Dogwel,^{3 Dogwel Nawddsant nifer o eglwysi ym Mhenfro, yn cynnwys Llandudoch, gw. Dogwel; ll. 8n Llandudoch.} heb gêl y galwant,
10Iaith groyw swrn, a Thegwan Sant.⁠^{4 Tegwan Sant Nawddsant Llandegfan ym Môn, gw. Tegfan. Roedd capel a gysegrwyd i Dydecho yn gysylltiedig ag eglwys Llandegfan yn ystod yr Oesoedd Canol, gw. LBS iv, 285; Coflein d.g. Capel Tydecho.}⁠^{1 Iaith groyw swrn, a Thegwan Sant Mae’n sicr mai’r gyfatebiaeth gynganeddol annisgwyl hon a geid yn narlleniad X2, ac felly hefyd, yn ôl pob tebyg, yn X1, eithr ei bod wedi ei diwygio er mwyn cywiro’r gynghanedd yn CM 21 a LlGC 6499B Iaith groyw swrn a Thegwar Sant, cf. Pen 225 Thegwan⁠r⁠. Bernir mai rhith yw Tegwar, a grewyd (ar sail yr enw priod pur anghyffredin, Tegwared, efallai) er mwyn bodloni gofynion y gynghanedd. Ni cheir unrhyw dystiolaeth am sant o’r enw hwnnw. Mae’n bosibl fod y gyfatebiaeth gynganeddol yn y llinell hon yn wallus o’r dechrau, oni chanateid dwy gytsain berfeddgoll mewn cynghanedd gytsain, y naill yn hanner cyntaf y llinell a’r llall yn yr ail (sylwer bod y ddwy gytsain a anwybyddir – r ac n – yn rhai a anwybyddid yn bur aml, fel eithriadau unigol, mewn llinellau rheolaidd). Ymhellach, gw. llau. 7–10n (esboniadol).}
Abad hael yn batelu⁠^{2 batelu Dilynir mwyafrif y llawysgrifau, gthg. BL 14866 a J 140 bitelu. Er mor amlwg oedd haelioni fel un o rinweddau’r saint (gw. GPC Ar Lein d.g. bitelaf ‘cyflenwi (llong, mintai, &c.) ag ymborth, &c., bwydo’), bernir bod batelu (gw. ibid. d.g. batelaf ‘brwydro’) yn cyd-fynd yn well ag ail linell y cwpled.}
Â’i fagl fawr, difwgl⁠^{3 difwgl Ymddengys fod y darlleniad difwgl wedi peri i rai copïwyr dybio mai chwe sillaf yn unig a geid yn y llinell hon, ac y dylid ei diwygio er mwyn adfer y sillaf: CM 21 ai fagal fawr di fygwl fu, Pen 86 di fwgl a fv, Pen 225 divwgwl. Diau mai gair trisill ydoedd gan Ddafydd Llwyd, ond nid oes wybod pa ffurf drisill a ddefnyddiodd ef, gw. GPC Ar Lein d.g. difygwl.} fu;
Câr o waed, cywir ydoedd,
Arthur benadur ban⁠^{4 ban Dilynir X1, cf. y ffurf amrywiol ben yn X2, gw. GPC Ar Lein d.g. pan⁠1. Bernir bod y darlleniad hwnnw wedi ei ddylanwadu gan ben- yn benadur. O ran y llinell nesaf, sylwer mai pan a geir yno ym mhob llawysgrif ac eithrio Llst 118.} oedd.^{5 Llau. 13–14 Câr o waed … / Arthur Yn ôl ‘Historia Regum Britanniae’ Sieffre o Fynwy, roedd Arthur yn frawd yng nghyfraith i Budicus, a elwir Emyr Llydaw (taid Tydecho, gw. ll. 16n) yn y fersiwn Cymraeg, gw. BD 146, 268; GMon 193–4. Am gyfieithiad arall posibl ar gyfer y cwpled hwn, gw. TWS 210 ‘Kinsman of true blood he was to Arthur, ruler, a noble was he.’}
15Ni charai ban dreiglai draw
Y môr, llwyd ŵyr Emyr Llydaw,^{6 Llau. 15–16. Bernir mai Tydecho, sef ŵyr Emyr Llydaw drwy ei dad, Annun Ddu (TYP3 348; WCD 249–50), yw goddrych y ferf [c]arai, a bod llwyd yn ddisgrifiad o’r sant yn hytrach nag o liw’r môr, gw. GPC Ar Lein d.g. llwyd (a), (d); cf. ll. 1 gŵr llwyd ‘gŵr sanctaidd’. Fodd bynnag, nid yw’n amhosibl mai’r môr llwyd yw goddrych y ferf, gyda’r ystyr fod y môr wedi bod yn angharedig wrth y sant, cf. honiad Lewis Morris fod Tydecho wedi mynd i deithio ‘having suffered by an inundation of the sea’ (Jones 1802: 45). Tybed ai oherwydd i’r môr oresgyn ei eglwys ar lan afon Teifi yn Llandudoch yr aeth Tydecho ac eraill oddi yno? Cf. hanes y môr yn bygwth tir ac eglwys Illtud, ynghyd ag enghreifftiau niferus o sant yn adleoli ei eglwys, IlltudLM llau. 47–54n (esboniadol); Henken 1991: 107–9.}⁠^{5 Y môr, llwyd ŵyr Emyr Llydaw Dilynir CM 21, a barnu mai dyma a geid yn X1. Mae’n sicr mai ymgais i gwtogi’r llinell a geir yn LlGC 6499B, lle hepgorwyd ŵyr, ac felly hefyd, yn ôl pob tebyg, o ran hepgor y fannod yn X3. Gellid dadlau mai darlleniad X3 sydd fwyaf synhwyrol, gan y gallai’r diffyg treiglad i môr – a ganiateid ar ddechrau llinell o gywydd (TC 196) – fod wedi peri dryswch i rai copïwyr. Fodd bynnag, ni cheir digon o dystiolaeth o’i blaid, a’r tebyg yw mai llinell wythsill oedd hon o’r dechrau. Posibilrwydd arall yw bod y fannod wedi ei chollnodi’n wreiddiol, ond i rywun ei hadfer wrth gopïo’r testun mewn ffynhonnell gynnar, a hynny rhag peri dryswch drwy roi r ar ddiwedd y brifodl yn y llinell flaenorol (neu r ddigyswllt ar ddechrau’r llinell hon), hynny yw: Ni charai ban dreiglai draw’r / Môr, llwyd ŵyr Emyr Llydaw. Pur ddryslyd yw darlleniad X2 myrllydaw. Ai ymgais arall ydyw i gael gwared ar sillaf, ynteu a gollwyd e- oherwydd traul?}
Yna mudawdd⁠^{6 Yna mudawdd Dilynir yn betrus ddarlleniad X2, gthg. CM 21, LlGC 6499B yno y tynnawdd. Mae darlleniad J 140 yno y mynawdd ac, o bosibl, y cywiriad aneglur a geir yn Pen 225 yno yxtynawdh, yn awgrymu bod dryswch yn narlleniad X3. Tybed a gamgopïwyd neu a gamgofiwyd y darlleniad gwreiddiol yn X1, lle ceid mynawdd, a bod y darlleniad hwnnw, yn sgil ansicrwydd ynghylch yr ystyr, wedi ei ddiwygio i tynnawdd?} i Fawddwy
Rhag dygyfor y môr mwy.
Teml a wnaeth yntau yma,^{7 Teml a wnaeth yntau yma Sef eglwys Tydecho yn Llanymawddwy, gw. WATU 143. Mae’n eglur fod Dafydd Llwyd rywle ym Mawddwy pan ddatganodd ei gerdd, cf. ll. 59 nid rhwydd yma.}
20Tad oedd, ei berchen tŷ da,^{7 Tad oedd, ei berchen tŷ da Nid yw orgraff y llawysgrifau o gymorth i benderfynu ai’r rhagenw ei ynteu’r arddodiad i a geir cyn berchen. Os yr ail, gall mai’r hyn a ddywedir yw bod y sant yn ‘dad i berchentywr da’, sef offeiriad yr eglwys yn amser Dafydd Llwyd a noddwr y gerdd, cf. enghraifft arall o gyfeirio at noddwr heb ei enwi yn PedrLD ll. 62n [y] tenant (esboniadol). Mae’r defnydd o’r ffurf orffennol oedd, fodd bynnag, yn chwithig yn y cyd-destun hwnnw. Gwell cymryd mai’r rhagenw ei yw’r darlleniad cywir, ac mai [p]erchen yn yr ystyr ‘perchnogaeth, meddiant’ a geir yma, er na cheir enghraifft o’r gair yn yr ystyr honno cyn yr 16g./17g. yn GPC Ar Lein d.g. perchen (b).}
Crefyddwr, llafurwr fu,
Cryf ei wedd^{8 cryf ei wedd Fel y sonnir yn y nodyn testunol ar y llinell hon, gellir dehongli gwedd mewn dwy ffordd, gw. GPC Ar Lein d.g. gwedd⁠1 ‘ymddangosiad’, gwedd⁠2 ‘iau’. Bernir bod yr ail ystyr fyw fymryn yn amlycach yng nghyd-destun y cwpled hwn.} yn^{8 wedd yn Dilynir X2, gthg. X1 Cryf ei weddi’n crefyddu (collwyd y llinell hon yn Pen 86 yn sgil rhwygo’r ddalen). Diau bod copïwyr wedi dehongli mewn dwy ffordd wahanol ddarlleniad tebyg i weddyn mewn rhyw gynsail goll. Ni ellir yn hawdd wahaniaethu rhwng y ddau ddarlleniad o ran ystyr, ond bernir bod darlleniad X2 ryw fymryn yn fwy apelgar ar ddau gyfrif. Ni cheir amwysedd yn y darlleniad hwnnw o safbwynt cynganeddol, yn wahanol i ddarlleniad X1, lle gellid dadlau bod weddi a crefyddu yn proestio, onid yn ymylu ar roi’r bai ‘gormod odlau’. Eto i gyd, mae’n bosibl nad oedd beirdd y bymthegfed ganrif yn ystyried proest i’r odl yn fai fel y gwneir heddiw, cf. GG.net 97.1 Pererin piau’r awron. Y brif ddadl o blaid darlleniad X2 yw’r cyfeiriad at Dydecho fel llafurwr yn llinell gyntaf y cwpled hwn, sy’n rhoi ystyr ddeublyg i’r gair [g]wedd yn y llinell hon, gw. GPC Ar Lein d.g. gwedd⁠1 ‘ymddangosiad’, gwedd⁠2 ‘iau’. At hynny, gall fod dylanwad llinell 29 I’w porthi â gweddi’r gwr ar y defnydd o weddi yn X1.} crefyddu,
Un a’i wely, anwylwas,
Ar gwr y glyn ar graig las.^{9 Llau. 23–4. Un a’i wely … / Ar gwr y glyn ar graig las Yn ôl Jones (1863: 454), roedd y garreg lle âi Tydecho i gysgu neu fyfyrio tua ‘dwy filltir a hanner i fyny tu hwnt i Lan ym Mawddwy … lle o’r enw Rhiw’r March … ar ben y golwg rhwng y Pennant a Llaethnant.’ Dywed ymhellach nad yw ‘gwely Sant Tydecho eto heb ei falurio gan ddwylaw creaduriaid cethin … Yn y graig y mae amryw groesau wedi eu cerfio gan ddwylaw ryw bererinion hunanymwadol … ac fel cofarwydd o’u gofwyad, dodasant y nôd Cristionogol yn “y graig las” yn dyst i’r oesoedd a ddelai eu bod hwy yn dilyn y Grog fel cyfeirlun nodedig o’r dyoddefaint a waredodd y byd o afaelion crafangawg anobaith.’ Gall mai’r un garreg ydoedd â’r garreg lle eisteddodd Maelgwn a chael ei hun yn sownd, yn ôl yr hanes yn llinellau 45–50, gw. TWS 214.}
25Diledach, duwiol ydoedd,
 phais rawn, conffesor oedd.

Gyrrodd (nid er ei garu)
Maelgwn^{10 Maelgwn Maelgwn Gwynedd, brenin Gwynedd yn y 6g., gw. TYP3 428–32; ODNB d.g. Maelgwn Gwynedd. Bu farw tua 547/9. Fe’i darlunir yn aml yn y bucheddau fel gwrthbwynt anwar i ddwyfoldeb y seintiau, yn ôl pob tebyg yn sgil y darlun anffafriol ohono a luniodd Gildas yn ei ‘De Excidio Britanniae’ c.479–84/c.515–30.} feirch, amlwg iawn fu,⁠^{9 amlwg iawn fu Dilynir X2, gthg. X1 a milgwn fu. Mae’r ffaith mai at feirch (34) a [ch]wrseriaid (38) yn unig y cyfeirir yn y llinellau sy’n dilyn yn awgrymu nad oedd milgwn ymhlith yr haid a yrrodd Maelgwn at Dydecho. Hawdd gweld sut y gellid bod wedi camgopïo neu gamgofio’r darlleniad gwreiddiol, yn enwedig gan fod milgwn yn odli â Maelgwn.}
I’w porthi â gweddi’r gŵr
30Ar ei barth i’r aberthwr;
Yna y’u rhoddes yn rhyddion
A’u gyrru fry i gwr y fron.
Somed hwy⁠^{10 hwy Dilynir mwyafrif y llawysgrifau, gthg. X4 hwyl, sef ymgais aflwyddiannus, o bosibl, i gywiro’r bai cynganeddol yn y llinell hon, sef camosodiad ll.} oll – symud lliw
Meirch gwnion marchog anwiw.
35O bu oerwynt a barrug,
Yn dewion gryfion o’r grug,^{11 Yn dewion gryfion o’r grug At y meirch yn y cwpled nesaf y cyfeirir yma. Roeddynt yn rhai praff a chryf er gwaethaf y tywydd gaeafol ar y mynydd a ddisgrifir yn y llinell flaenorol.}
Yr oedd pan gyrchwyd i’r allt
Gwrseriaid grysau eurwallt.
Dug Maelgwn⁠^{11 Maelgwn Mae darlleniadau’r llawysgrifau’n unfrydol o blaid y ffurf Maelgwyn. Fel yn achos llinell 28, lle ceir y ffurf Maelgwn ym mhob llawysgrif ac eithrio X4, nid yw’r gynghanedd o gymorth wrth bennu’r ffurf. Fodd bynnag, dengys yr odl fewnol yn y gynghanedd sain yn llinellau 45 a 51 mai’r ffurf gywir yn yr achosion hynny yw Maelgwn. Cysonir, er hwylustod.} wedi digiaw
40Ychen y gŵr llên garllaw,
A’r ail dydd, bu arial dig,
Yr ydoedd geirw’n aredig;^{12 Yr ydoedd geirw’n aredig Yn ôl Jones (1863: 455), ‘Yn Nôl y Ceirw y bu hyn, yr hon sydd eto yn rhan o Eglwysdir Person Llan ym Mawddwy: saif ar lan yr afon Dyfi.’}
Blaidd llwyd heb oludd lledwar
Ar ôl oedd yn llyfnu’r âr.
45Doeth Maelgwn a’i gŵn gwnion
I’r graig hwnt ar garreg hon;^{13 Llau. 45–6. Doeth Maelgwn … / I’r graig hwnt ar garreg hon Yn ôl Jones (1863: 455), ‘y mae ol ei eisteddiad anghysurus i’w weled hyd heddyw’, ond ni nodir ym mhle’n union y mae.}
Eisteddodd, bu wst addas,
Uwch y lan ar y llech⁠^{12 y llech Dilynir X1. O ran X2, ceir yr un darlleniad yn BL 14866, ond gthg. Llst 118 i lech a Pen 86 elech. Mae darllenaid Pen 86 yn apelgar (gw. GPC Ar Lein d.g. elech ‘llech’), ond mae darlleniad Llst 118 yn awgrymu mai darlleniad tebyg i yllech neu ylech (efallai yn sgil ansicrwydd ynghylch treiglo enw benywaidd yn dechrau ag ll- ar ôl y fannod) a geid yn X2.} las;
Pan godai nid âi ei din
50I ar y⁠^{13 I ar y Gthg. y darlleniad cyfystyr ond cynganeddol wallus yn X1 Oddi ar garreg.} garreg, ŵr gerwin.
Gwnaeth Maelgwn, od gwn (dig oedd),
Iawn iddo am a wnaeddoedd:
Danfoned trwy godded tro
Dodi ychen i Dydecho;⁠^{14 Dodi ychen i Dydecho Dilynir X2. Ymddengys fod copïwyr y testunau sy’n deillio o X1 wedi ystyried hon yn llinell wythsill (heb sylweddoli y gellir cywasgu dodi ychen yn drisill) ac wedi ceisio ei chwtogi. Hepgorwyd i yn X3, a cheir ailwampio mwy sylweddol yn CM 21 a LlGC 6499B Ei ychen i Dydecho, lle dehonglwyd danfoned yn y llinell flaenorol fel ffurf trydydd unigol orchmynnol yn hytrach na ffurf amhersonol orffennol, gw. GMW 126.}
55Rhoes gannoes – nid rhwysg enwir
Nawdd Duw Dad – nodded i’w dir;
Siwrnai’i was⁠^{15 Siwrnai’i was Noder mai siwrne a geir ym mwyafrif y llawysgrifau. Gall mai ffurf dafodieithol ydyw (cf. ll. 93n wrthie (testunol)), neu ffurf amrywiol nas nodir yn GPC Ar Lein, ond y tebyg yw mai siwrnei a geid yn wreiddiol, a bod -i wedi ei cholli drwy gymathiad â’r rhagenw dilynol. Ceid gwall copïo, yn ôl pob tebyg, yn X4, lle collwyd was.} drwy swrn o wŷdd,
Meilir,^{14 Meilir Deil Jones (1863: 455) mai ‘Mab arall i Gwyddnaw ab Emyr Llydaw, a charenydd i’r sant’ oedd y Meilyr hwn ond, a dilyn y testun, ni raid cymryd mewn gwirionedd ei fod yn ddim mwy na gwas y sant. Ynghylch mesur maint y tir mewn siwrnai undydd, cf. yr hyn a nodir yn y cyfreithiau am hawl y sawl a gawsai loches ar dir eglwysig i adael i’w dda byw grwydro o’r tir hwnnw cyhyd ag y medrent ddychwelyd yn ôl o fewn un dydd, Jenkins 1986: 82; Pryce 1993: 193, 199–200.} o’i randir undydd.

Nid rhydd ddim,⁠^{16 Nid rhydd ddim Dilynir X2, gthg. X1 nid rhydd ym (camrannu).} nid rhwydd yma,
60Dwyn o’i dir dynion na da;^{15 da Mae’n sicr mai ‘gwartheg’ neu ‘dda byw’ a olygir, yn hytrach na ‘chyfoeth’, gw. GPC Ar Lein d.g. da fel enw (a); cf. GGLl 17.49 A’i dda ar fynyddoedd ŷnt ‘A’i wartheg ydynt ar fynyddoedd’.}
O daw dyn â da i’w dir,⁠^{17 O daw dyn â da i’w dir Dilynir darlleniad X2, gthg. X1 Od â dyn â da o’i dir. Mae’r ddau ddarlleniad yn synhwyrol o safbwynt cyfreithiol, ond mae’n debygol fod darlleniad X1, sy’n ymwneud â dwyn gwartheg o dir Tydecho, dan ddylanwad y cwpled blaenorol o ran pwnc a geiriad (o’i dir). Ceir y darlleniad anos, mewn gwirionedd, yn X2, sy’n ymwneud â hawliau eglwys Tydecho mewn achos o dresmasu, gw. llau. 61–2n (esboniadol).}
 chebystr yr achubir.^{16 Llau. 61–2. O daw dyn â da i’w dir, /  chebyst yr achubir Cf. yr hyn a nodir yn y cyfreithiau ynghylch hawl y sawl a dyfai ŷd i feddiannu unrhyw anifail a dresmasai ar dir ei gnydau, gw. Jenkins 1986: 202–9.}
Tiroedd aml, nid rhydd ymladd
Na phrofi llosgi na lladd,
65Na sarhau un o’r sir hon
Oni wnair iawn i wirion.

Gwnaeth ddynion efryddion fry
I rodio pob tir wedy,
A dall a byddar allan
70Weled a chlywed achlân;
Mwy oedd y gobrwy heb gêl
I Dydecho, dad uchel,
Y nosau golau heb gilwg⁠^{18 Y nosau golau heb gilwg Awgryma darlleniadau Llst 118 a Pen 86 mai’r llinell wythsill hon a geid yn X2, a bod David Johns wedi cwtogi’r llinell yn BL 14866 drwy hepgor heb. Bernir mai ymgais debyg a geid yn X1, lle hepgorwyd y fannod.}
Golli trem y gwylliaid drwg.
75Pan ddycpwyd Tegfedd,^{17 Tegfedd Chwaer Tydecho, yn ôl y gerdd hon, a ystyrid yn santes (LBS iv, 216–17).} meddynt,
Dirasa’ gwaith, i drais gynt,
Yn iawn, rhoes Cynon^{18 Cynon Yn ôl LBS iv, 217 (cf. WCD 603), ‘local chieftain’ anhysbys ydoedd, ond nid yw’n amhosibl fod Cynon yn ffurf ar Cynan, ac mai’r gŵr a olygir yw Cynan Garwyn, brenin Powys yn ail hanner y 6g., gw. ODNB; cf. disgrifiad Lewis Morris ohono fel ‘Prince of Powys’ yn Jones 1802: 46. Mae’r darlun o Gynon yn y gerdd hon yn sicr yn cydweddu â chyfeiriadau at Gynan Garwyn ym muchedd Ladin Cadog, lle’i darbwyllir gan y sant rhag anrheithio Morgannwg, ac ym muchedd Gymraeg Beuno, lle rhodda dir i’r sant yng Ngwyddelwern, gw. VSB2 114–17; Sims-Williams 2018, 53–4, 145.}⁠^{19 Cynon Dilynir mwyafrif y llawysgrifau, gthg. J 140 einion, LlGC 6499B cynan.} a’i wŷr
Iddo Arthbeibio bybyr,^{19 Garthbeibio bybyr Plwyf yng nghwmwd Caereinion ym Mhowys lle ceir eglwys wedi ei chysegru i Dydecho, gw. WATU 73; cf. cywydd gan Lewys Môn i gymodi â gwŷr Caereinion, lle dywed iddo dderbyn pardwn gan Dydecho, GLM LXXXI.55–8. Ar dreiglo ansoddair yn feddal ar ôl enw lle, gw. TC 119–20.}⁠^{20 Iddo Arthbeibio bybyr Dilynir X2, gthg. X1 Iddo Arthbeibio’n bybyr.}
A’i chwaer deg, bu chwerw ei dwyn,
80O’r drin fawr adre’n forwyn.

Nid amod bod ebedyw^{20 ebedyw Gw. GPC Ar Lein d.g. ebediw ‘Taliad i arglwydd y tir neu i’r brenin ar farwolaeth deiliad’; OED Online d.g. heriot 2 (a) ‘A feudal service, originally consisting of weapons, horses, and other military equipments, restored to a lord on the death of his tenant; afterwards a render of the best live beast or dead chattel of a deceased tenant due by legal custom to the lord of whom he held’. Ymhellach, gw. llau. 81–90n.}⁠^{21 ebedyw Noder mai ybedyw a geid yn X2 ac, o bosibl, yn X1, cf. y ffurf amrywiol obedyw yn BL 14866 a LlGC 6499B, ynghyd ag X3 abedyw, gw. GPC Ar Lein d.g. ebediw.}
Yn nhir y gŵr, anrheg yw,
Nac arddel gam na gorddwy^{21 cam na gorddwy Ac ystyried bod ebedyw (gw. ll. 81n) a gobr merch (ll. 84n) yn ddau daliad cyfreithiol, ymddengys y dylid ystyried [c]am a gorddwy yn yr un modd. Ar gyfer gorddwy, dilynir yr ail ystyr a nodir yn GPC Ar Lein (b) ‘Camlwrw, dirwy’, ond ni cheir ystyr debyg i [c]am ac eithrio fel ‘trosedd, bai, pechod, camwedd, anghyfiawnder …’, gw. ibid. d.g. cam⁠2. Cynigir, felly, mai ffurf gryno ydyw ar camlwrw, gw. ibid. d.g. 1 ‘Dirwy neu fforffed, gan amlaf o dair buwch neu naw ugain ceiniog, a delid i’r brenin neu i’w swyddogion yn gosb am y troseddau lleiaf’; Jenkins 1986: 279, 322. Ymhellach, gw. llau. 81–90n.}
Na gobr merch,^{22 gobr merch Gw. y cyfuniad yn GPC Ar Lein d.g. gobr; cf. ibid. d.g. amobr ‘Taliad i arglwydd gwraig ar gyfrif perthynas rywiol (yn y cyfreithiad Cymreig), hefyd weithiau am drais’. Diddorol nodi y gallai’r arfer bur broffidiol o dalu arian i arglwydd seciwlar pan fyddai merch a oedd yn ddeiliad iddo’n colli ei gwyryfdod (yn bennaf ar achlysur ei phriodas) arwain at lai o ferched yn byw’r bywyd diwair a hyrwyddid gan yr eglwys, gw. Cartwright 1999: 169–70. Ymhellach, gw. llau. 81–90n.} nid gwiw bwrw mwy.⁠^{22 Na gobr merch, nid gwiw bwrw mwy Dilynir X2. Collwyd gwiw yn X1, a’r tebyg yw bod copïydd diweddarach wedi diwygio’r darlleniad yno er mwyn ceisio cywiro’r gynghanedd. Copïwyd y darlleniad gwreiddiol yn X3 (efallai cyn i’r llinell gael ei diwygio), a chopïwyd y darlleniad diwygiedig yn CM 21 a LlGC 6499B Neu wobr merch, nid bwrw mwy.}
85Barwniaid, bybyr einioes
Pab Rhufain i’r rhain a’i rhoes;
Hywel a’i cadarnhaodd
Ap Cadell,^{23 Llau. 87–8. Hywel … / ap Cadell Brenin a reolai Gymru gyfan ar ddiwedd ei oes (bu farw c.949/50), ond fe’i adnabyddir yn bennaf fel brenin Deheubarth ac, wrth yr enw Hywel Dda, fel un a fu’n gyfrifol am roi trefn newydd ar gyfraith y wlad, gw. ODNB d.g. Hywel Dda.} rhybell fu’r rhodd:
Breiniau i ni bob awr yn ôl,
90A rhydid mawr, gwaredol.^{24 Llau. 81–90. Mae’r llinellau hyn, ynghyd ag adran flaenorol o’r gerdd sy’n ymwneud â chosbi troseddwyr yn effeithlon ar dir Tydecho (llau. 59–66), yn pwysleisio arwahanrwydd eglwys neu eglwysi’r sant yng ngolwg y gyfraith. Fe ymddengys mai’r hyn a ddethlir yma yw’r ffaith fod gan eglwys Tydecho rym dros daliadau a oedd yn orfodol o dan y gyfraith seciwlar, a’u bod, gan hynny, wedi eu diddymu ar dir Tydecho. Mewn rhai fersiynau o’r gyfraith a gysylltir â Gwynedd, cyfeirir at hawliau’r sawl a elwir yn ‘frenin’ mewn perthynas â thaliadau cyfreithiol ar dir eglwysig, gw. LlI 54 Ny dele un tyr bot en dyurenhyn: o byd abbattyr ef, o bydant lleygyon, dyrue a chamluru ac amober ac ebedyv a lledrat a lluyd ef a’e dele. O byd escoptyr ew a dyly llvyd a lledrat; Jenkins 1986: 101 ‘It is not right for any land to be kingless. If it is abbey land, if there are any laymen he [the King] is entitled to dirwy and camlwrw and amobr and ebediw and theft and hosting. If it is bishop’s land he is entitled to hosting and theft’ (am drafodaeth, gw. Pryce 1993: 211–15). Ac ystyried y tebygrwydd sydd rhwng y cyfeiriadau uchod at [dd]yrue a chamluru ac amober ac ebedyv a’r pedwar taliad a enwir yn y gerdd – ebediw, [c]am, gorddwy a gobr merch (gw. llau. 81n, 83n ac 84n) – y tebyg yw fod Dafydd Llwyd yn gyfarwydd â rhyw ffurf ar y gyfarwyddyd gyfreithiol a roddai’r gair olaf i’r eglwyswyr o ran y taliadau y gellid eu casglu ar dir Tydecho. Darn ategol o dystiolaeth yn y cyswllt hwn yw cyfeiriad mewn dau fersiwn Lladin o’r gyfraith at ymestyn hawl esgob Tyddewi i gynrychiolaeth gyfreithiol i benaethiaid cymunedau tri sant a gysylltir â’r gogledd, sef Beuno, Trillo a Thydecho, gw. ibid. 136. Er nad oes a wnelo’r gerdd hon â’r fraint honno’n benodol (ni wyddys, at hynny, a oedd mewn grym yn y bymthegfed ganrif), mae’n arwydd sicr o annibyniaeth eglwys Tydecho mewn materion cyfreithiol. Disgrifir y ffaith fod taliadau wedi eu heithrio ar dir y sant fel anrheg yn llinell 82 (cf. ll. 88 rhybell fu’r rhodd), sef braint a roes i [f]arwniaid Cymru fywyd gwych ac a awdurdodwyd gan y pab a Hywel Dda (arno, gw. llau. 87–8n). Mewn rhai fersiynau o’r rhagymadrodd i gyfraith Hywel a welir mewn llawysgrifau a gystylltir yn bennaf â’r gogledd (cofnodwyd y testunau cynharaf c.1400), honnir i Hywel a gosgordd o bwysigion eglwysig deithio i Rufain i dderbyn sêl bendith y Pab ar y gyfraith, gw. Owen 2000: 226–9, 246–9; cf. James 1994: 75–81. Ni ellir dilysu’r hanes hwnnw, ond gwyddys i Hywel ymweld â Rhufain (ar bererindod, yn ôl pob tebyg) yn y flwyddyn 929.}⁠^{23 A rhydid mawr, gwaredol Roedd y llinell hon yn X4 naill ai’n amhosibl i’w darllen neu wedi ei cholli yn sgil traul ar waelod neu frig y ddalen. Gadawyd bwlch ar ei chyfer yn nhestunau BL 14866 a Llst 118.}

Pan fu ar ei dir luoedd⁠^{24 Pan fu ar ei dir luoedd Dilynir X1. Mae’r ffaith fod y darlleniad cynganeddol wallus, Pan ddoeth ar ei dir luoedd, yn Llst 118 ac yn Pen 86 yn awgrymu’n gryf mai’r darlleniad hwnnw a geid yn X2. Y tebyg yw bod David Johns wedi adfer y darlleniad cywir yn BL 14866 (lle ceir fu i gwblhau’r gynghanedd lusg) ar sail ei wybodaeth ef am y gynghanedd, yn hytrach nag ar ôl gweld testun arall o’r gerdd.}
– Amcan tyn⁠^{25 Amcan tyn Dilynir X2. Ymddengys y ceid gwall camrannu yn nhestun X1 Amcant hyn – a hynny yn sgil codi’r testun oddi ar dafod leferydd, yn ôl pob tebyg – a bod dryswch ynghylch amcant wedi arwain at hepgor -t- yn X3, gan ddifetha’r gynghanedd.} i bumcant oedd –
Trech fu wrthie⁠^{26 wrthie Derbynnir y ffurf dafodieithol a geir yn CM 21, J 140 a Pen 86, cf. Pen 225 wrthia, LlGC 6499B ac X4 wrthiau.} Tydecho:
A’i tarfodd, ni ffynnodd ffo.
95Daliwyd, dilëwyd heb ladd^{25 heb ladd Mae ail linell y cwpled hwn yn awgrymu mai’r ergyd yn y llinell gyntaf yw bod Tydecho wedi llwyddo i drechu’r fyddin cyn i’w milwyr fedru lladd neu daro neb, ond gall hefyd mai llwyddo i’w trechu’n heddychlon a wnaeth.}
Llu aml heb allu ymladd,
Y modd y delis⁠^{27 delis Derbynnir y ffurf hynafol a geid yn X2, cf. X1 daliodd.} diawl, meddynt,
Y brodyr bregethwyr gynt.

Gwan borth a gaffo gorthrech,
100Gwnfyd rhai gân’ a fo trech;
Eled bawb o’r wlad y bo
I duchan at Dydecho!