You’ll receive praise, Curig,^{1 Curig⁠ Fe’i cysylltir yn bennaf â Llangurig a Chapel Curig, ond y tebyg yw mai yn sgil cysegru eglwys Llanilid ger Pen-coed iddo ef ac i’w fam, Ilid, y cyfeirir ato yma, yn unol â’r ffaith mai seintiau a gysylltir ag eglwysi ym Morgannwg a’r cyffiniau a enwir yn nes ymlaen yn y gerdd.} on account of a true
and pure man, where he bends coins.^{2 lle plyco arian⁠ Y ferf plygu a geir yma, yn hytrach na plycio, gyda’r calediad arferol i gytsain bôn berf ddibynnol, gw. GMW 128. Roedd yn arfer gan bererinion blygu darnau o arian wrth eu hoffrymu i ganolfan eglwysig, gw. Finucane 1977: 94–5; cf. CawrdafHRh llau. 25–6.}⁠
Consider, lest he be vilified
– generous saint, you’re his patron saint –
5Curig, never was there anyone bearing a crown^{3 dwyn coron⁠ Gw. GPC Ar Lein d.g. coron 2 ‘dernyn o arian bath’; cf. ll. 2n, ll. 54n halbert a choron; GRhB 29.5. Diddorol nodi defnydd o’r un cyfuniad o eiriau mewn cywydd mawl gan Guto’r Glyn i Ddafydd Mathau o Landaf, lle cymherir meibion y noddwr i geirw cryfion, gw. GG.net 17.41–2 Fal na bydd na blaen na bôn, / Addwyn ceirw, heb ddwyn coron. Ymddengys mai trosiad am ‘dyfu cyrn’ yw dwyn coron yn y gerdd honno, gyda’r ystyr mai gwŷr ar eu prifiant oedd meibion Dafydd. Posibilrwydd arall yw bod y bardd o’r farn na fu’r un brenin yn well na’i noddwr fel rhyfelwr.}⁠
who was better than him with the weight of hand and staff.^{4 pwys llaw a ffon⁠ Cf. GIG XXVI.45–6 Rhoi pwys y ffon ar honno / Ar hyd ei phen – bu rhaid ffo. Dangos grym corfforol y noddwr yw’r nod yn y cwpled hwn.}⁠

The anguish of Einon and Gronwy
and Owain,^{5 Llau. 7–8. Ni ellir ond dyfalu pwy oedd ⁠Einion a Gronwy / Ac Owain⁠. Ai aelodau o deulu’r noddwr, ei frodyr neu ei feibion?} what greater cry ever?
Bemoaning in a poem of praise [one commensurate with] true Cynwrig
10and Cadrod,^{6 Llau. 9–10. Nid yw’n eglur pwy oedd ⁠Cynwrig … / A Chadrod⁠. Mae’r ffaith fod Cadrod yn enw anghyffredin yn awgrymu nad gwŷr cyffredin a oedd yn galaru dros y noddwr (fel y tri gŵr uchod, efallai) yw’r ddau ŵr hyn, eithr dau enwogyn. Ond, os felly, nid enwogion mohonynt erbyn heddiw. Ni ellir ond dyfalu pwy oedd ⁠Cynwrig⁠, ac ni ellir ond awgrymu mai Cadrod Calchfynydd oedd y llall, sef mab yng nghyfraith i Frychan Brycheiniog, gw. GRhGE 23–4n. Nid oes dim yn hysbys am Gadrod sy’n fodd i oleuo’r cyfeiriad yma, ond y tebyg yw ei fod ef a Chynwrig yn arwyr o’r gorffennol, a bod y bardd yn taeru y byddai ei noddwr cystal â hwy pe câi fywyd hirach.} if he should live

A man’s hand – they knew him from afar –
a hand that held a spear in London once,
his fist and bow, a fistful,
body of Amlyn,^{7 Amlyn⁠ Cymeriad o’r chwedl Kedymdeithyas Amlyn ac Amic⁠, a geir yn Llyfr Coch Hergest ac a seiliwyd ar y testun Lladin, Vita Sanctorum Amici et Amelii⁠. Roedd Amlyn a’i gyfaill, Amig, yn nodedig am eu cyfeillgarwch, ac fe’u lladdwyd gyda’i gilydd mewn brwydr, gw. KAA2⁠.} would be at the front,
15marvellous existence, and taking the food and wine^{8 dwyn bwyd a gwin⁠ Os ‘cario’ yw ystyr dwyn yma, ymddengys fod y noddwr wedi gweini ar y teulu brenhinol, yn ôl pob tebyg ym mhalas Sheen (gw. ll. 18n). Ac ystyried y cyfeiriadau ato’n dwyn arfau yn llau. 11–14 (cf. llau. 51–6), bu’n gwasanaethu fel milwr hefyd, a gall mai un o Iwmyn y Gard ydoedd, gw. y nodyn cefndir. Fel arall, gall mai ‘cymryd’ yw ystyr dwyn, a bod y noddwr wedi cydwledda gyda Beirdd breiniol bwrdd y brenin, efallai fel bardd ei hunan neu ynteu fel telynor, onid y ddau, gw. llau. 57–8n.}⁠
of the privileged poets of the king’s table.
When the fire of Sheen^{9 tân y Sin⁠ Dinistrwyd hen balas brenhinol Sheen yn Llundain gan dân ar 23 Rhagfyr 1497. Yn fuan wedyn, achubodd Harri VII ar y cyfle i ailadeiladu palas ysblennydd ar y safle, ar lan afon Tafwys yn Richmond. Roedd y safle’n adfail erbyn yr 17g. Am yr hanes, gw. Thurley 1993: 27–32.} reached the point
where it had gone – it was fortunate^{10 ffortenus⁠ Yr enghraifft gynharaf o’r ffurf amrywiol ar yr ansoddair ffortunus, nas nodir yn GPC Ar Lein d.g.} –
he placed the king and queen^{11 Llau. 19–20. Harri VII (1457–1509) ac Elisabeth o Efrog (1466–1503).}⁠
20safely in the tower^{12 [y] tŵr⁠ Tŵr Llundain, efallai, ond gall hefyd mai prif dŵr carreg palas Sheen ydoedd, a oroesodd y tân yn 1497, gw. ll. 18n tân y Sin⁠; Thurley 1993: 28–9.} away from the spell of heat.

When God’s vengeance falls on the deathly one,^{13 y pen melyn⁠ Nid ymddengys mai’r noddwr yw hwn, eithr y diafol, gw. GPC Ar Lein d.g. melyn (b) ‘o liw melyn gwrthun (yn enw. am angau wedi ei bersonoli), marwol, anghymodlon, annymunol’; llau. 21–8n. Am enghreifftiau cynnar nas nodir yn GPC, gw. GIRh 9.48; CYSDT 16.37, 18.57n; ac, o bosibl, GPB 11.1.}⁠
what is man’s worth?
Tormenting a man with no colour or shape,
a deformity like an injury for five years.^{14 Llau. 23‒4. Gellid hefyd drin bai fel berf: ‘Poenydio gŵr heb liw na ffurf / fyddai hyn fel anaf am bum mlynedd.’}⁠
25God made a saint of Anthony,^{15 Antwn⁠ Sant o’r Aifft ac un o feudwyaid enwocaf y byd Cristnogol, gw. y nodyn uchod.}⁠
he’ll make a saint on account of this man’s breast!^{16 Fe wna sant o fynwes hwn⁠ Gall mai ‘enaid’ yw ystyr mynwes yma, ond ni cheir enghraifft yn yr ystyr honno cyn 1574 yn GPC Ar Lein d.g. mynwes (c). Awgrymir bod y bardd yn honni y byddai’r boen ym mynwes ei noddwr yn ei buro.}⁠
If the night were short, it’s endless,^{17 Bei ber fai’r nos, ni dderfydd⁠ Cynghanedd lusg gysylltben (gw. CD 174–5), a defnydd anarferol o’r ansoddair benywaidd yn y traethiad er ei fwyn.}⁠
if it were [just] a bout, the day is not short.^{18 Llau. 21–8. Ymddengys y dylid ystyried y llau. hyn yng ngoleuni’r cyfeiriad yn ll. 25 at Antwn, sant o feudwy a oedd yn enwog am gael ei demtio yn yr anialwch gan y diafol ar ffurf ellyllon ac anifeiliaid gwyllt. Yn un o’r hanesion enwocaf amdano, dywedir ei fod wedi ymladd ag ellyllon mewn ogof cyn i’w ddilynwyr, ac yntau ar farw, gludo ei gorff i ddiogelwch. Pan ddaeth ato’i hun, mynnodd ddychwelyd i’r ogof i frwydro â’r ellyllon yr eildro, ond cyn iddynt fedru ymosod arno fe ddisgleiriodd goleuni arnynt ac fe ffoasant. Sylweddolodd Antwn fod Duw wedi ei achub, a gofynnodd wrtho pam nad oedd wedi ei gynorthwyo ynghynt. Atebodd Duw ei bod yn dda ganddo weld Antwn yn brwydro’r ellyllon ac yn byddai, yn sgil gwrhydri’r sant, yn peri iddo fod yn enwog ar draws y byd. Tebyg mai’r hyn a wna’r bardd yn llau. 21–2 yw darlunio diymadferthedd dyn, fel Antwn gynt, yn wyneb y frwydr oesol rhwng Duw a’r diafol, gan gyplysu dioddefaint dyn â dioddefaint y noddwr yn llau. 23–8. Anodd gwneud pen na chynffon o llau. 27‒8, ac eithrio fel disgrifiad o ddioddefaint y noddwr, sy’n gweld y nos a’r dydd fel ei gilydd yn hir a blinderus. Gellid hefyd, wrth newid yr atalnodi, gynnig aralleiriad gwahanol: ‘Pe bai’r nos nad yw’n darfod yn fyr, / pe bai’r diwrnod yn bwl heb fod yn fyr.’}⁠

The painted Man of Chester,^{19 Gŵr lliwiog o Gaerlleon⁠ Delw enwog o Grist ar ffurf crog yn eglwys Ioan yng Nghaer, y grog enwocaf i Gymry’r Oesoedd Canol. Roedd wedi ei haddurno ag aur a gemau gwerthfawr, ac ychydig o arian hefyd, efallai, gw. Lewis 2005b: 20.}⁠
30a spear having been thrust through his breast on high,^{20 Gwedy rhoi fry gwayw drwy’i fron⁠ Am hanes y milwr yn trywanu ystlys Iesu wedi iddo farw ar y groes, gw. Ioan 19.31–7.}⁠
there’s an image which is celebrated far and wide
in Pen-rhys^{21 Llau. 31–2. Yn ôl y gred, darganfuwyd delw o’r Forwyn Fair mewn derwen ger ffynnon a gysegrwyd i Fair ym Mhen-rhys, a hynny ar fryncyn rhwng cymoedd Rhondda Fawr a Rhondda Fach. Am gywydd mawl gan Risiart ap Rhys i Fair ym Mhen-rhys, gw. GRhB cerdd 5.} for the tall and slender man;^{22 [y] meinwr hir⁠ Ac ystyried y cyfeiriad digon digyswllt at grog Caer yn y cwpled blaenorol, gall mai Crist ydyw, ond y tebyg yw mai at y noddwr y cyfeirir yma.}⁠
Cadog^{23 Catwg⁠ Nawddsant Llancarfan ym Mro Morgannwg. Canodd Rhisiart ap Rhys ddau gywydd mawl iddo, gw. CadogRhRh1 a MWPSS cerdd 24. Ymddengys fod ⁠Catwg⁠ yn ffurf ar enw’r sant a ddefnyddid yn y de-ddwyrain yn benodol, gw. ibid. 327.} clearly provided
a cure^{24 feddeginaeth⁠ Ffurf dreigledig amrywiol, efallai, ar meddyginiaeth, nas nodir yn GPC Ar Lein d.g.} for hundreds of men,
35Teilo^{25 Teilo⁠ Sant a gysylltir yn bennaf â Llandeilo Fawr yn nyffryn Tywi, ond diau mai yn sgil cysegru eglwys Llandaf iddo ef a dau sant arall y’i enwir yma.} in every whitewashed house,^{26 tŷ aelwyn⁠ Eglwys wedi ei gwyngalchu.}⁠
Tyfodwg^{27 Tyfodwg⁠ Sant a goffeir yn Ystradyfodwg, plwyf yng nghwm Rhondda Fawr, ac yn Llandyfodwg i’r gorllewin o Donyrefail, sef Glynogwr heddiw, lle cysegrwyd eglwys iddo.} for a blessed hermit;^{28 meudwy gwyn⁠ Disgrifiad o ŵr crefyddol delfrydol, mae’n debyg, ond gall hefyd mai canmoliaeth ydyw i’r noddwr.}⁠
next, eager Saint Baruc,^{29 Nesaf, barod Sain Barwg⁠ Coffeir Barwg yn enw tref y Barri ym Mro Morgannwg a chysegrwyd iddo eglwys Bedwas ger Caerffili, a safai ar lwybr y pererinion o abaty Llantarnam i Ben-rhys; Gray 1996: 23. Ceir bai camosodiad yn y ll. hon.}⁠
he doesn’t suffer violent, evil pain;^{30 Ni ddeily ar draws ddolur drwg⁠ Gw. GPC Ar Lein d.g. daliaf a’r cyfuniad dal ar (iii) ‘to observe, mark, give heed to, attend to, notice, consider, regard’ (perthyn yr enghraifft gynharaf yno i 1547). Estynnir rhywfaint ar yr ystyr yn y golygiad hwn, gyda’r ergyd nad yw Barwg yn ‘goddef’ trais. Ystyrir [t]raws yn ansoddair i ddisgrifio [d]olur.}⁠
both Derfel^{31 Derfel⁠ Sant a gysylltir yn bennaf â Llandderfel ym Meirionnydd, ond diau mai yn sgil cysegru iddo eglwys goll Llandderfel ger Cwm-brân y’i henwir yma, ynghyd â’r ffaith ei fod, fel noddwr y gerdd, yn enwog am ryfela, cf. ll. 39n isod. Safai’r eglwys goll honno ar lwybr y pererinion o abaty Llantarnam i Ben-rhys, gw. Gray 1996: 21.} with a vigorous body in metal armour^{32 durfael⁠ Sef dur + mael ‘arfwisg fetel’. Nis ceir yn GPC Ar Lein, ond gw. d.g. mael⁠3; cf. GLMorg 14.5–6 Bedd Maelgwn Gwynedd neu Gynan – durfael, / Bedd Derfel neu Frychan⁠; GSC 17.28 Durfael pawl onn Derfel plaid.}⁠
40and Ellteyrn.^{33 Elltëyrn⁠ Cyfeiriad unigryw, fe ymddengys, at nawddsant Llanilltern (neu Gapel Llanilltern) ym Morgannwg, ger Pen-tyrch ar gyrion Caerdydd; WATU 132.}⁠

Going without a gift, an awful business,
meditating on God again.^{34 Llau. 41–2. Anodd gwybod beth yn union yw ystyr y cwpled hwn. Dyfelir mai’r noddwr yw’r un sydd wedi myned heb rodd, hynny yw bod ei weddïau ar y seintiau a enwir uchod heb eu hateb, ac yntau’n wael ei iechyd o hyd. Ymddengys mai disgrifiad o’r cyflwr hwnnw yw gormodd gwaith ‘anfadwaith eithafol’, cf. yr un cyfuniad o eiriau yn DG.net 152.19 i ddigrifio Jiwdas yn bradychu Crist. Yr ateb, yn ôl y bardd, yw dal ati i fyfyrio ar Dduw, ac efallai mai i’r diben hwnnw y cyfeirir at ddwy santes arall yn llau. 50 a 51, gw. y nodiadau.}⁠
I’m a man under^{35 i dan⁠ ‘O dan’, gw. y cyfuniad yn GPC Ar Lein d.g. i⁠4.} heaven,
following a man, he was noble.
45Speaking over wine and mead about a man
who died is my vain sport,^{36 f’oferedd⁠ Tebyg y llinierir rhywfaint o effaith negyddol y disgrifiad hwn yn sgil y defnydd a wnaed o oferfardd ac oferwr i ddynodi beirdd crwydrol yn gyffredinol, gw. GPC Ar Lein d.g.}⁠
a man whose muse was great,
a man and a saint, near Y Groes Wen.^{37 y Groes Wen⁠ Ceir o leiaf dri lle o’r enw hwn ym Morgannwg, a safai’r tri ar lwybrau’r pererinion i Ben-rhys. Roedd un ym Margam, ar y llwybr i Ben-rhys drwy Langynwyd, ac fe’i coffeir yno heddiw yn enwau dwy stryd wedi eu lleoli rhwng cyffyrdd 39 a 40 yr M4. Ceir un arall, mwy adnabyddus, yn y Groes Wen i’r gorllewin i Gaerffili, ar y llwybr o abaty Llantarnam i Ben-rhys, gw. Gray 1996: 26. Safai’r trydydd ar y llwybr o Landaf i Ben-rhys, ar gyrion Radur (A. Cook, gohebiaeth bersonol a Twixt Chain and Gorge www.radyr.org.uk 47–50, 79–80, 84, 99 (map)). Diau bod mwy. Yr unig un o’r tri lle hyn a saif o fewn tafliad carreg i dŷ nawdd y gellir ei gysylltu â Rhisiart yw’r Groes Wen ger Radur, nid nepell o gartref teulu Mathau. Cyfeiriodd Rhisiart at [g]weryl Cing Harri⁠ mewn cywydd mawl i Syr Wiliam Mathau ap Tomas Mathau, ŵyr i Ddafydd Mathau, un o noddwyr Guto’r Glyn, a urddwyd yn farchog ar faes Bosworth, gw. GRhB 28.14; GG.net cerdd 17. Fodd bynnag, ni ddaethpwyd o hyd i unrhyw dystiolaeth i’w glymu wrth gynnwys y gerdd hon. Mae’r defnydd o’r fannod yn awgrymu mai enw priod a geir yma, ond nid yw’n amhosibl ychwaith mai cyfeiriad cyffredinol ydyw at y groes sanctaidd, cf. BeunoRhGE ll. 39; GLl 1.17; GLMorg 30.52. Ymhellach, gw. llau. 43–8n. 38 Llau. 43–8. Mae’n bur eglur mai at y noddwr y cyfeiria’r ferf rhôi yn ll. 50, sy’n awgrymu’n gryf mai ato ef hefyd y cyfeirir yn y llau. hyn fel gŵr bonheddig yr oedd Rhisiart ap Rhys yn ei ddilyn yn ffyddlon ac a ddisgrifir ganddo fel sant, cf. llau. 25–6. Fodd bynnag, cyfeirir at yr un person fel gŵr a fu farw yn ll. 46, er ei bod yn eglur fod y noddwr ar dir y byw. Tybed ai gormodiaith ryfedd yw sôn am dranc y noddwr yma? Neu ynteu a oedd y bardd wedi honni ar gam (hynny yw, yn ofer, gw. y nodyn nesaf) fod ei noddwr wedi marw?}⁠
Fair girl,^{39 merch wen⁠ Sef Sanwyr, gw. ll. 50n.} there’s gold and wax
50which he’d give to Sanwyr^{40 Sanwyr⁠ Cyfeiriad unigryw, fe ymddengys, at nawddsantes Llansanwyr ym Morgannwg, i’r gogledd o’r Bont-faen; WATU 139.} in exchange for being blessed;
Ceinwyr^{41 Ceinwyr⁠ Cyfeiriad unigryw arall, fe ymddengys, y tro hwn at nawddsantes Llangeinwyr ym Morgannwg, i’r gogledd o Ben-y-bont ar Ogwr; WATU 126.} is intending
to cure^{42 Llau. 51–2. Anodd esbonio’r treiglad ar ddechrau ail l. y cwpled, amcanu / Wellhau, ac eithrio drwy golli’r arddodiad i o ddechrau’r ll. neu yn sgil gwyrdroi’r arfer o beidio treiglo yn y safle hwnnw (am yr arfer, gw. TC 196). O ran y cyfuniad gwellhau pwynt ‘gwella cyflwr’, cf. DE 30 yr vn ym a ran amwynt / a all am hyn wellav ymhwynt.} and restore his condition,
one short of arm in the little corner of the breast,^{43 Breichfyr yng nghwr bach y fron⁠ Disgrifiad o anaf y noddwr, fe ymddengys, ond niwlog yw’r ystyr. A oedd y fraich mewn sling? Neu ynteu a yw breichfyr yn gyfeiriad at ran o’r arf a roes anaf i’r noddwr, a dilyn y cyfeiriad yn y llinell nesaf at halbert, arf a chanddo fachyn byr yn ogystal â llafn mawr? Deellir bach yn ansoddair, ond gall mai enw ydyw ar ran o’r torso, fel y gesail, gw. GPC Ar Lein d.g. bach⁠2 (a) ‘gafaelfach’ (hynny yw, ‘hook’), (b) ‘colyn’, (c) ‘cilfach, congl’; cf. llau. 57–8n. Ceir y bai camosodiad yn y ll. hon a’r tebyg yw mai ar ôl yng y rhoesai’r bardd yr orffwysfa, a dilyn ei hoffter o roi’r acen ar arddodiaid a mân eiriau tebyg, cf. ll. 36; CadogRhRh1 ll. 64; GRhB 28.20, 44, 53, 29.26, 29; ar yr arfer, gw. CD 266–8.}⁠
painful treachery^{44 brad chwerw⁠ Caledir -d dan effaith ch-, cf. CD 211–2.} of a halberd and crown.^{45 halbert a choron⁠ Ffurf ar halbard yw halbert, gw. GPC Ar Lein d.g. ‘Bwyell ryfel ac iddi goes hir fel gwaywffon a phigyn blaenllym yn ymestyn yn uwch na’r llafn’. Ac ystyried y gallai’r noddwr fod wedi bod yn rhan o gard Harri VII (gw. y nodyn cefndir), diddorol nodi bod yr halbard yn un o brif arfau’r gwarchodlu hwnnw, gw. Hewerdine 2012: 54–5, 57–8. Nid yw ystyr coron lawn mor eglur. Yn ll. 5, fe’i defnyddir yn yr ystyr ‘darn o arian bath’ (gw. y nodyn), ond gall mai coron yn yr ystyr gyffredin heddiw ydyw yn y ll. hon. Darlunnid halbardiaid a choronau ar arfwisgoedd, ond ni ddaethpwyd o hyd i gyfuniad a fedrai daflu goleuni ar y ll. hon, gw. DWH iii. Fel arall, tybed ai pen y noddwr a feddylir, neu rwymyn a wisgai o’i amgylch, a chymryd ei fod wedi dioddef anaf iddo, gw. ll. 55 Os ei dâl sy â dolur; GPC Ar Lein d.g. coron 1 (a), (c).}⁠
55If his brow shows suffering,^{46 Os ei dâl sy â dolur⁠ Y tebyg yw fod tuedd i dalcen y noddwr grychu mewn poen. Noder hefyd y gred fod ysgrifen ar dalcen pawb ar Ddydd y Farn yn amlygu cyflwr ei enaid, gw. Rowlands 1956‒7.}⁠
it couldn’t be done by any trivial man with his steel.
Uncomfortable it is to pick up a harp,
bitter is a harpstring, and love for a man.^{47 Llau. 57–8. Gall mai disgrifiad a geir yn y cwpled hwn o’r bardd yn cael hwyl ddrwg ar ganu’r delyn gan fod ei noddwr yn wael, yn unol ag arfer y beirdd o fynnu eu bod yn dioddef gyda’u noddwyr. Fel arall, os oedd y noddwr yn dioddef o anaf i’w fraich, tybed ai ato ef y cyfeirir yma fel un a gâi anhawster i ganu’r delyn? Ceir enghreifftiau lu o noddwyr yn ymddiddori yng nghrefft cerdd dafod a cherdd dant, a cf. y sôn am y noddwr ym mwynhau bwyd a gwin / Beirdd breiniol bwrdd y brenin yn llau. 15–16, a’r disgrifiad ohono fel Gŵr fu yn gryf ei awen yn ll. 47.}⁠
The weapon of this age’s Achilles^{48 Ni chêl arf Achelarwy⁠ Cynghanedd drychben, o bosibl, ond efallai fod y bardd wedi anwybyddu f led-lafarog ac, os felly, gall mai cynghanedd lusg ydyw, gw. CD 155–6, 199–200. Ar Achiles, prif arwr y Groegiaid yn erbyn gwŷr Troea, gw. OCD 1213. Ar y ffurf, gw. G 435 d.g. ⁠Echel⁠⁠1.}⁠
60cannot conceal a greater misfortune;^{49 grysyn⁠ Ffurf amrywiol ar gresyn, gw. GPC Ar Lein d.g. ‘trueni; poen, gofid; anffawd, aflwydd’; cf. Llst 164, 192 ⁠Rosser pam nad oedd ryssynn / amdy gorff roi amdo gwynn (cf. GRhB 24.21). 50 Llau. 59–60. Ac ystyried y cyfeiriadau at fraich a llaw glwyfedig y noddwr (gw. ll. 53n), ymddengys mai’r arf y cyfeirir ato yn y cwpled hwn yw tarian Achiles, a ddisgrifir mewn cryn fanylder yn yr Iliad. Ni cheir sôn am y darian yn Ystoria Dared, ond gallai fod yn hysbys i’r bardd drwy’r Ilias Latina, fersiwn Ladin o’r chwedl a oedd yn boblogaidd iawn yn yr Oesoedd Canol, gw. Rhŷs and Evans 1890: 1–39; Miles 2011: 107‒9.}⁠
never was there anyone fairer in English fur,
nor will there be if he recovers from his pain.

Fe gei’r clod, Curig, ar gyfrif gŵr diffuant
a glân, lle plyga geiniogau.
Ystyria, rhag iddo gael ei ddifenwi
– sant teg, ti yw ei fabsant –
5Curig, ni bu neb a chanddo goron
yn well nag ef gyda phwysau llaw a ffon.

Poenau Einon a Gronwy
ac Owain, pa lef fwy erioed?
Llefain mewn cerdd fawl [am un cymesur â] Chynwrig glân
10a Chadrod, pe câi fyw.

Llaw dyn – roeddynt yn ei adnabod o bell –
llaw’n cario gwaywffon yn Llundain gynt,
ei ddwrn a’i fwa, llond dwrn,
corff Amlyn, a geid ar y blaen,
15byd gwych, a chymryd bwyd a gwin
beirdd breintiedig bwrdd y brenin.
Pan gyrhaeddodd y pen draw
lle roedd tân Sheen wedi mynd – roedd hynny’n ffodus –
rhoddodd y brenin a’r frenhines
20yn y tŵr yn ddiogel rhag yr ysbaid o wres.

Pan ddaw dial Duw ar yr un marwol,
pa werth yw dyn?
Poenydio gŵr heb liw na ffurf,
nam fel anaf am bum mlynedd.
25Fe wnaeth Duw sant o Antwn,
fe wna sant ar gyfrif mynwes y gŵr hwn!
Os byr fyddai’r nos, nid yw’n darfod,
pe bai [ond] rhyw bwl, nid byr mo’r dydd.

Y Gŵr wedi ei liwio o Gaer
30ar ôl i waywffon gael ei gwthio drwy ei fron fry,
mae delw ym Mhen-rhys y datgenir ymhell amdano
ar gyfer y gŵr main a thal;
Cadog yn amlwg a wnaeth
foddion i gannoedd o wŷr,
35Teilo ym mhob tŷ gwyngalchog,
Tyfodwg ar gyfer meudwy bendigaid;
nesaf, Sant Barwg ewyllysgar,
nid yw’n goddef dolur treisgar, drwg;
Derfel â chorff bywiog mewn arfwisg ddur
40ac Ellteyrn ill dau.

Mynd heb rodd, anfadwaith eithafol,
myfyrio ar Dduw eilwaith.
Dyn wyf o dan y nefoedd,
dilyn gŵr, bonheddig oedd.
45Sôn dros win a medd am ŵr
a fu farw yw fy ffolineb,
gŵr a fu’n gryf ei awen,
gŵr a sant, wrth y Groes Wen.
Merch deg, mae aur a chwyr
50a roddai i Sanwyr yn gyfnewid am fendithio;
mae Ceinwyr yn bwriadu
gwella ac adfer ei gyflwr,
un byr ei fraich yng nghornel fach y fron,
brad poenus halbard a choron.
55Os yw ei dalcen yn arddangos dolur,
nid dyn dibwys a wnâi hynny â’i ddur.
Chwithig yw’r afael ar delyn,
chwerw yw tant a chariad dyn.
Ni chela arf Achiles o’r oes hon
60fyth anffawd fwy;
ni bu neb harddach mewn ffwr o Loegr,
[ac] ni bydd os bydd yn iach o’i boen.