God gave our lands salvation:
some good saints are on the move,
a voice of monks, a spiritual host,
let us rejoice, every host, after them.
5Wasn’t it fortunate when
the saints drew us from its bonds, the ancient sanctuary?^{1 o’i rhwym, y seintwar⁠ Cyfeiria’r rhagenw ’i at y seintwar.}⁠
Bond of a sentence^{2 sentes⁠ Dilynir GSDT 6.30 Gyffes, mewn sentes y sai’ a tt. 139–40, ‘Deellir yma sentes “dedfryd” … er mwyn y gynghanedd defnyddiwyd ffurf amrywiol ar sentens a fyddai’n odli â gyffes.’ Tebyg bod yr un peth wedi digwydd yma, gyda sentes yn cwblhau’r odl yn y gynghanedd lusg, er nas nodir fel ffurf amrywiol yn GPC Ar Lein d.g. sentens. Ar arwyddocâd posibl y gair yma yng nghyd-destun ehangach y gerdd, gw. y nodyn cefndir.} throughout the towns,
now the bond has been undone.^{3 Weithion y rhwym aeth yn rhydd⁠ Gw. llau. 11–12n.}⁠
Is there any land [whose inhabitants] didn’t swear an oath
10and failed to keep it after this?
After we were all placed in the net,
from our peril^{4 perigl⁠ Ffurf ar perygl, gw. GPC Ar Lein d.g.} we were cleansed entirely.^{5 Llau. 11–12. Cf. Salmau 66.10–12 ‘buost yn ein profi, O Dduw … Dygaist ni i’r rhwyd, rhoist rwymau amdanom … ond dygaist ni allan i ryddid.’}⁠
Both the living and the dead from the grave
convert and plead for mercy.
15The saints of the land gave a cry,
the saints of Bardsey^{6 saint Enlli⁠ Credid bod ugain mil o saint wedi eu claddu ar yr ynys fechan ym mhen pellaf penrhyn Llŷn.} yonder give the same cry.
The Lord on high gave to us
a gift from heaven to save us.
David^{7 Dewi⁠ Ar y nawddsant, gw. BDewi (Rhagymadrodd).} our father, wise prelate,
20went to him, Robert,^{8 Rhobert⁠ Rhobert Dwli, esgob Tyddewi 1460–81, gw. y nodyn cefndir.} with a warning,^{9 rhybudd⁠ Ar arwyddocâd posibl y gair hwn, gw. y nodyn cefndir.}⁠
a man of the same flesh as the Man^{10 y Gŵr⁠ Crist.} who had made him
who gave everything to the diocese.^{11 [y]r esgobaeth⁠ Esgobaeth Tyddewi, gw. y nodyn cefndir.}⁠
Never was his face at any time
without a fair smile to bless us;
25it was no land for as long as there was no benefit
to be had from confession in the face of hell.
After his prayer we saw
heaven in our land.

A man^{12 gŵr⁠ Lludd, gw. ll. 30n ⁠Cornaniaid⁠.} once drove, merits were obtained,
30⁠Coraniaid⁠^{13 Cornaniaid⁠ Ffurf unigryw ar ⁠Coraniaid⁠, sef y gyntaf o dair gormes a ddaeth i Brydain yn ôl chwedl ‘Cyfranc Lludd a Llefelys’ a Thrioedd Ynys Prydain, gw. Williams 1910: xi–xiv; CLlLl2 xxxii–xxxiii; TYP 92–3; cf. GLM LXXI.29–32. Llwyddodd Lludd i drechu’r Coraniaid, a fedrai glywed pob gair a leferid yn yr awyr agored, drwy gyngor ei frawd, Llefelys, a luniodd gorn hud i’w galluogi i gynllwynio’n breifat yn erbyn yr estroniaid. Ceid cythraul yn y corn, ond fe’i golchwyd ymaith gan win Llefelys, gw. CLlLl2 3–4. Gall mai’r rhan hon o’r stori ynghylch y corn hud a barodd y ffurf uchod, ond cf. y fersiwn o’r chwedl a geir yng Nghronicl Ellis Gruffudd, ibid. 17–20 ⁠Koronaniaid⁠.} from our island.
Holy water^{14 dŵr glân⁠ ‘Dŵr sanctaidd’, cf. GLM LXXII.39 (ni cheir y cyfuniad yn GPC). Ac ystyried bod pryfed wedi eu malu yn y dŵr a ddefnyddir yn chwedl ‘Cyfranc Lludd a Llefelys’ er mwyn gwared yr ynys o’r Coraniaid (gw. CLlLl2 3), gellid dŵr glan ‘merddwr’, er nas ceir yn GPC (awgryma orgraff y llawysgrif, glan, mai glân a fwriedid).} was a salve in that case
over wise men’s houses, over land and wealth.^{15 Llau. 31–2. Er mwyn gwared Prydain o ormes y Coraniaid, cynghorodd Llefelys i’w frawd, Lludd, grynhoi holl drigolion Prydain a phobl y Coraniaid ynghyd mewn un man a thaenu dŵr arbennig dros bawb, gw. CLlLl2 3–4. Yr un hanes a geir yma, yn ei hanfod, eithr bod Huw Cae Llwyd yn sôn yn benodol am daenu dŵr dros dai a thros dir a da, tra bod testun y chwedl yn sôn am vwrw [dŵr] ar pawp yn gyfredin.}⁠
We too will drive both Coraniaid⁠
and deceit from our midst, our host is superior;
35where it’s a covering we’ll bear
holy water^{16 dŵr swyn⁠ ‘Dŵr sanctaidd’, gw. y cyfuniad yn GPC Ar Lein d.g. dŵr.} to lock the doors of our land.
Images with the host following them,
saints’ banners – this is grace.
The weight^{17 Mynyw⁠ Yr enw Cymraeg arferol ar Dyddewi yn yr Oesoedd Canol.} of our land is behind the banner
40of a saint from St David’s,^{18 pwys⁠ Cf. GG.net 27.52 Mae pwys holl Bowys lle bych.} a patron saint is he.^{19 Mae pwys ein tir, mabsant yw⁠ Caledir -b- gan -s- yn mabsant er mwyn cwblhau’r gyfatebiaeth gytseiniol, gw. CD 211–12.}⁠
David^{20 Dewi⁠ Gw. ll. 19n.} will drive away a black host,
and there will be an entirely white host for us.
Not one patron saint would be found
from the crowd without making them into captains:^{21 Heb eu tynnu’n gapteniaid⁠ Meddalir -p- gan -t- yn gapteniaid er mwyn cwblhau’r gyfatebiaeth gytseiniol, gw. CD 212–13.}⁠
45Cynog’s torque,^{22 torch Gynog⁠ Prif grair Cynog, sant enwocaf Brycheiniog, oedd ei dorch ryfeddol. Fe’i cedwid ym Merthyr Cynog, a gwelodd Gerallt Gymro hi yno ar ei daith o amgylch Cymru yn 1188. Deil Hywel Dafi a Dafydd Epynt mai rhodd ydoedd o’r nefoedd. Y tebyg yw i’r dorch gael ei dinistrio yn ystod y Diwygiad. Ymhellach, gw. MWPSS cerddi 14 ac 15.} strike down strife^{23 Torch Gynog, trycha gynnen⁠ Cf. Hywel Dafi mewn cywydd i Gynog, MWPSS 14.39–40 Torch o nef, trychu a wnaeth / Trwy filaen, twrf o alaeth.}⁠
against every old oppression, raise the siege!^{24 tor y sis⁠ Bernir bod y geiriau hyn yn ffurfio is-gymal, a bod gweddill y frawddeg yn dilyn ymlaen o ddiwedd y ll. flaenorol. Nid ymddengys fod Tor y sis ar bob trais hen yn synhwyrol yn y cyd-destun hwn – nid wrth roi’r gorau i warchae ar y gelyn y’i trechir. Ar sis, ffurf ar sîj ‘gwarchae’, gw. GPC Ar Lein d.g.}⁠
Fair Cynidr,^{25 Cynydr⁠ Ffurf ar ⁠Cynidr⁠, nawddsant nifer o eglwysi ym Mrycheiniog.} good old protector,^{26 awdur⁠ Gw. GPC Ar Lein d.g. (b) ‘amddiffynnwr, noddwr’.}⁠
beat the most cruel enemies!
May he who has faith in the Rood
50wear the merciful Son’s cuirass.^{27 Llau. 49–50. Gw. llau. 53–6n. Gallai y mab fod yn gyfeiriad at Gynidr, ond mae’n fwy tebygol mai at Grist y cyfeirir, cf. ll. 60.}⁠
Blessed and fair Christ’s standard
is by every fair cross, [and] a throne.^{28 ystâl⁠ ‘Gorsedd’, ond mae ‘cwmni, mintai’ yn bosibl hefyd, gw. GPC Ar Lein d.g. stâl (a), (b).}⁠
On battlefields Jesus’s weapons
vanquish serpents;
55let us, if we go out of doors,
wear these if that is true.^{29 Llau. 53–6. Gw. Eseia 59.17, ‘Gwisgodd [yr Arglwydd] gyfiawnder fel llurig, a helm iachawdwriaeth am ei ben; gwisgodd ddillad dialedd, a rhoi eiddigedd fel mantell amdano’; Effesiaid 6.13–17, ‘ymarfogwch â holl arfogaeth Duw … â gwirionedd yn wregys am eich canol, a chyfiawnder yn arfwisg ar eich dwyfron, a pharodrwydd i gyhoeddi Efengyl tangnefedd yn esgidiau am eich traed. Heblaw hyn oll, ymarfogwch â tharian ffydd … Derbyniwch iachawdwriaeth yn helm, a’r Ysbryd, sef gair Duw, yn gleddyf.’ Dwg y cyfeiriad at orfod sarffod i gof Luc 10.19, ‘Dyma fi wedi rhoi i chwi yr awdurdod i sathru ar seirff ac ysgorpionau, ac i drechu holl nerth y gelyn’, yn ogystal â stori’r sarff yng Ngardd Eden yn Genesis 3.}⁠
If they allow it, Mary’s vestment^{30 [g]wisg Mair⁠ Disgwylid wisg Fair⁠, a dilyn yr arfer o dreiglo enw priod ar ôl enw benywaidd, gw. TC 107–8; cf. ll. 45 torch Gynog⁠. Gall fod y gynghanedd gytsain yn drech na’r rheol yma, neu bod Huw Cae Llwyd yn ystyried gwisg yn enw gwrywaidd, gw. GPC Ar Lein d.g.}⁠
which remains over the people of Wales is suitable to be worn.
It’s a great failure for us to lose [the support of] a virgin
60 [from] whom came the one Son for our sake.
No one gave us a charter guaranteeing a home
except God and the saints by His grace.
If we were for a time (our own fault)
in hiding, with mankind lamenting,
65may God set up^{31 stofed⁠ Ffurf trydydd unigol orchmynnol ystofi, gw. GPC Ar Lein d.g. ystofaf⁠1 (b). O ran yr ystyr, dilynir CO3⁠ 102, 199 ‘cynllunio, cynllwyno’ a GBF 301 ‘trefnu’.} His chamber
with us – let Him be better observed!

Rhoddodd Duw waredigaeth i’n gwledydd:
rhai saint da sydd ar gerdded,
llais mynachod, llu ysbrydol,
llawenhawn, bob llu, ar eu hôl.
5Onid oedd yn ffodus pan dynnai
saint ni o’i rhwym, y seintwar hen?
Rhwym dedfryd drwy’r trefi,
aeth y rhwym bellach yn rhydd.
A oes unrhyw wlad na thyngodd [ei thrigolion] lw
10a pheidio â chadw hwnnw wedi hynny?
Wedi ein rhoi i gyd yn y rhwyd,
o’n perygl fe’n purwyd yn llwyr.
Troi [i’r ffydd] ac erfyn am drugaredd
mae’r byw a’r marw o’r bedd.
15Saint y wlad a roddodd lef,
saint Enlli acw sy’n llefain yr un fath.
Rhoddodd yr Arglwydd dyrchafedig
rodd o’r nef i’r rhyddhau ni.
Aeth Dewi ein tad, prelad doeth,
20ato, Rhobert, â rhybudd,
gŵr o’r un cnawd â’r Gŵr a’i creodd
a roddodd bopeth i’r esgobaeth.
Ni bu ei wyneb ef fyth
heb wên deg i’n bendithio;
25nid gwlad oedd hon tra nad oedd unrhyw les
mewn rhoi’r gyffes rhag uffern.
Wedi ei weddi roeddem
yn gweld nef yn ein gwlad ni.

Gyrrodd gŵr gynt, haeddiannau a gafwyd,
30Goraniaid o’n hynys.
Bu dŵr sanctaidd yn eli yn yr achos hwnnw
dros dai’r bobl ddoeth, dros dir a chyfoeth.
Gyrrwn ninnau Goraniaid
a thwyll o’n plith, ein llu sy’n well;
35dygwn lle mae’n orchudd
ddŵr sanctaidd i gloi drysau ein gwlad.
Delwau a’r llu yn eu dilyn,
banerau saint – dyma yw gras.
Mae pwysau ein tir y tu ôl i faner
40sant o Fynyw, mabsant yw.
Fe yrra Dewi lu du ymhell,
a llu hollol wyn a gawn ni.
Ni ellid cael un mabsant o’r dorf
heb eu gwneud yn gapteiniaid:
45torch Cynog, trywana gynnen
yn erbyn bob hen ormes, coda’r gwarchae!
Cynidr teg, hen amddiffynnwr da,
cura’r gelynion creulonaf!
Boed i’r sawl a gred yn y Grog
50wisgo curas y Mab trugarog.
Ceir baner Crist bendigaid a theg,
ceir gorsedd, wrth bob croes deg.
Mae arfau Iesu ar feysydd
yn gorchfygu seirff;
55os awn allan o dŷ, gadewch i ni
wisgo’r rhain os yw hynny’n wir.
Os caniatânt hynny, mae gwisg Mair
a bery dros Gymry yn weddus i’w gwisgo.
Methiant mawr i ni yw colli [cymorth] morwyn
60y bu [ohoni] yr un Mab er ein mwyn.
Ni roddodd neb i ni siartr ar dŷ
ond Duw a’r saint drwy Ei ras Ef.
Os buom am ysbaid (ein bai ni)
yn cuddio, a’r hil ddynol yn cwyno,
65boed i Dduw drefnu ei ystafell
gyda ni – boed iddo gael Ei barchu’n well!