Much land and a man’s journey
beseech you, Saint David.^{1 ⁠⁠Dafydd⁠ Ffurf ar enw’r sant a ddefnyddir ar y cyd â’r ffurf ⁠Dewi⁠ yn y fuchedd Gymraeg, gw. WLSD; cf. GIRh 8.97. 2 Llau. 1–2 Cwpled digyswllt, braidd, nad yw’n gwneud rhyw lawer o synnwyr yma ac eithrio yng ngoleuni diweddglo’r gerdd. Gofynna’r bardd am help Dewi ar ran Deheubarth ac er mwyn hwyluso taith Syr Rhys ap Tomas i ddial marwolaeth Gwilym, gw. llau. 57–60n.}⁠
Your feat was thirty [years in the making]
before^{3 ⁠⁠gyn⁠ Ffurf amrywiol ar cyn, gw. GPC Ar Lein d.g. cyn⁠1.} you were born to the people:^{4 Llau. 3–4. Yn ôl y bucheddau, rhybuddiwyd Padrig gan angel i beidio ag ymsefydlu yn y lle y byddai Tyddewi’n sefyll yn nes ymlaen, gan fod y lle hwnnw wedi ei neilltuo ar gyfer mab a fyddai’n cael ei eni ymhen deng mlynedd ar hugain, gw. StDW 110–13; WLSD 1–2 a’r nodyn ar dudalen 25. Deil y fuchedd a ysgrifennodd Rhigyfarch fod tad Dewi, Sant, yntau wedi ei rybuddio am ddyfodiad ei fab, gw. StDW 108–9. Cymerir mai rhieni Dewi, a enwir yn y cwpled nesaf, yw’r dynion yma. Chwithig braidd yw mynegiant y cwpled hwn, gydag antur yn air annisgwyl yn y cyd-destun. Dilynir GPC Ar Lein d.g. antur (a) ‘gorchest’, ond gellid hefyd gynnig aralleiriad gwahanol: ‘Tri deg [o flynyddoedd] oedd yr amcangyfrif amdanat / gan y dynion’.}⁠
5your father, Sant,^{5 ⁠⁠Sant⁠ Tad Dewi,.} pure beloved one,
may your mother Non’s^{6 ⁠⁠Non⁠ Mam Dewi.} power be beneficial to me.^{7 Llau. 5–6. Gellid atalnodi’r wahanol yma, a chymryd da fo ym nerth yn sangiad: Dy dad, Sant, gariad gwirion, / Da fo ym nerth, dy fam, Non⁠.}⁠
Spring-water was received by means^{8 ⁠⁠ar⁠ Gw. GPC Ar Lein d.g. ar⁠1 6 ‘drwy (gyfrwng) … o ganlyniad i’.} of faith,
giving the defective man his sight.^{9 Llau. 7–8. Yn ôl y bucheddau, ymddangosodd ffynnon wyrthiol o’r ddaear pan fedyddiwyd Dewi, a fu’n fodd i adfer golwg y sawl a ddaliai Dewi wrth iddo gael ei fedyddio, gw. StDW 116–17; WLSD 3. Ef yw’r dyn gweilydd yma, sef sant o Wyddel, Mobí, yn ôl Rhygyfarch, a anwyd heb drwyn na llygaid ac a ddisgrifir fel wynepglawr yng ngherddi Gwynfardd Brycheiniog ac Iolo Goch i Ddewi, gw. WLSD 33–4; GLlF 26.158–61 ac ibid. n.; DewiIG llau. 37‒40. Fodd bynnag, nid yw union ystyr gweilydd yn eglur, gw. GPC Ar Lein d.g. ‘gwag, disylwedd … diofal, dihidio, dibryder … rhydd, parod’; cf. dwy engraifft gan Risiart ap Rhys a Hywel Dafi lle’i defnyddir fel enw, GRhB 21.37–8 Hen fu Ifor, a hŷn fu Ofydd, / a Mathusalem, moethus weilydd; GHDafi 3.6n Nid un gwlm a dynn gweilydd. Gall mai ‘diffygiol’ yw’r ystyr sy’n gweddu orau yma.}⁠
The confined,^{10 ⁠⁠di-led⁠ Nodir y gair yn GPC Ar Lein d.g. di-led, a chyfeirio at lled⁠1 fel yr ail elfen, eithr tywyll yw’r ystyr. A dilyn y ffaith fod sôn am gaethiwo’r ceirw a’r adar yn y cwpled hwn, gall mai’r ystyr yw na allai’r anifeiliaid ledu ar draws y wlad, hynny yw ‘caeth, cyfyngedig’. Posibilrwydd arall yw mai ansoddair yw lled yma, gw. ibid. d.g. lled⁠3 ‘hanner, (yn) hanerog, (yn) rhannol’. Hynny yw, roedd y ceirw a’r adar yn ‘ddi-nam’.} tame stags and birds
10were taken formerly from their course.^{11 Llau. 9–10. Mae amddiffyn cnydau rhag adar a rheoli ceirw gwyllt yn hanesion lled gyffredin ym mucheddau’r saint (gw. Henken 1991 158), ond nis ceir yn achos bucheddau Dewi eithr yng ngherddi’r beirdd yn unig. Cyfeirir at yr adar yn DewiGB llau. 168–75 (Gwynfardd Brycheiniog) a MWPSS 13.15‒16 (Lewys Glyn Cothi), ac at yr adar a’r ceirw yn DewiIG llau. 83‒8 (Iolo Goch) a DewiLGC1 llau. 15‒20 (Lewys Glyn Cothi).}⁠
A dead son carried by his mother
was brought to life for our slender woman.^{12 ⁠⁠i’n dyn fain⁠ Awgrym y cwpled ar ei hyd yw bod Duw wedi atgyfodi mab y weddw (gw. ll. 11–12n) ar ran Dewi, ac mai at Ddewi y cyfeirir yma fel ‘ein dyn main’. Fodd bynnag, mae’n amlwg mai enw benywaidd yw dyn yma, sy’n awgrymu mai cyfeiriad ydyw at y weddw, ‘ein merch fain’. At hynny, cyferchir Dewi yn yr ail berson drwy gydol y gerdd. 13 Llau. 11–12. Yn ôl y bucheddau, atgyfododd Dewi fab i weddw pan oedd ar ei ffordd i’r senedd yn Llanddewibrefi, gw. StDW 144–5; WLSD 9–10.}⁠
A pulpit^{14 ⁠⁠pulput⁠ Ffurf ar pulpud, gw. GPC Ar Lein d.g.} for you by God’s grace
on the land in a place that cannot be moved.^{15 Llau. 13–14. Yn Henken 1991 113, 194, cysylltir y cwpled hwn â’r cwpled nesaf, gan eu dehongli fel ateg i gyfeiriad yng ngherdd Gwynfardd Brycheiniog i Ddewi at allor a anfonwyd ato o’r nefoedd na allai neb edrych arni, gw. GLlF 26.180–3 ac ibid. n.; cf. DewiIG ll. 83. Fodd bynnag, y gair allweddol yma yw pulput, sy’n awgrymu’n gryf mai at yr hanes am y tir yn codi o dan draed Dewi y cyfeirir, pan oedd yn pregethu yn y senedd yn Llanddewibrefi, gw. StDW 144–7; WLSD 10–11.}⁠
15No one who tried to carry it all
could^{16 ⁠⁠alloedd⁠ Ar y terfyniad -oedd yn lle -odd yn ffurfiau gorffennol y ferf, yn arbennig mewn testunau a gysylltir â Morgannwg, gw. GLMorg 10.42n; cf. SeintiauRhRh ll. 17.} poison you with white bread on high.^{17 Llau. 15–16. Cyfeiriad at hanes o’r bucheddau sy’n adrodd sut y ceisiodd tri o fynachod Dewi ei ladd gyda bara gwenwynig. Rhwystrwyd y cynllwyn gan un o ddisgyblion Dewi a deithiodd i Gymru o Iwerddon ar gefn anghenfil o’r môr er mwyn ei rybuddio, gw. StDW 132–5; WLSD 6–8.}⁠
All of your kinsmen [wear] white clothes,^{18 ⁠⁠Gwisg wen pawb o’th garennydd⁠ Sonnir am seintiau eraill y tybid bod Dewi’n perthyn iddynt, fel Afan, Teilo, Dogfael a Thysul, gw. Bonedd y Saint.}⁠
a man who causes Lent to be free;^{19 ⁠⁠Gŵr sy’n rhoi’r Grawys yn rhydd⁠ Gan y beirdd yn unig y ceir sôn am yr hanes sy’n gefndir i’r ll. hon, sef mai Dewi a sicrhaodd gan Dduw ganiatâd i fwyta’r gwyniad yn ystod ympryd y Grawys, gw. DewiIG llau. 69‒72; MWPSS 18.49‒50.}⁠
no bird^{20 ⁠⁠ederyn⁠ Ar y ffurf, gw. GPC Ar Lein d.g. adar.} came to your land
20that corrupts a man’s soul.^{21 Llau. 19–20. Hanesyn nas ceir yn y bucheddau nac yn y cerddi eraill i Ddewi, os hanesyn hefyd, oherwydd gall mai cyfeirio’n gyffredinol a wneir at sancteiddrwydd y golomen a fu’n addysgu Dewi ac (yn ôl Rhigyfarch) a laniodd ar ei ysgwydd wrth iddo bregethu yn y senedd, gw. StDW 116–17, 144–5; WLSD 3. Cf. hefyd draddodiadau diweddarach am Ddewi’n erlid aderyn am i’w gân amharu ar ei fyfyrdod, gw. Henken 1991 156.}⁠
The Tuesday^{22 ⁠⁠dyw⁠ Ar y ffurf, gw. GPC Ar Lein d.g. dyw⁠1.} when God graced you, Dewi,
will be beneficial to me.^{23 Llau. 21–2. Yn ôl y bucheddau, bu farw Dewi ar ddydd Mawrth, gw. StDW 148–51; WLSD 13–14. Bwriad y bardd yw ymweld â Thyddewi ar ddydd Mawrth, neu hyd yn oed ar 1 Mawrth, neu ynteu y dymuna ddilyn Dewi i’r nefoedd ar ddydd Mawrth tebyg.}⁠
I will come as far as your manor,^{24 ⁠⁠Dof innau hyd dy faenol⁠ Anwybyddir y calediad rhwng hyd dy, cf. ll. 26n; gthg. ll. 20. Ymhellach, gw. y nodyn testunol ar y ll. hon.}⁠
from there to God’s house after you.

25Your cope lies over your diocese;
deliver to heaven (he upheld you)^{25 ⁠⁠Dwg hyd nef – dy gadw a wnaeth⁠ Anwybyddir y calediad rhwng dwg hyd, cf. ll. 23n.}⁠
your messenger,^{26 ⁠⁠dy gennad⁠ Gelwir Gwilym yn negesydd i Ddewi, yn syml, efallai, am fod Gwilym (gw. ll. 35n) yn Gymro, ac felly’n dilyn nawddsant Cymru, ond hefyd am ei fod yn byw yn ardal Dinefwr yn esgobaeth Tyddewi.} abundant noble stock;
your grace will be greater for one man.^{27 ⁠⁠dy ras yn fwy dros un⁠ Tebyg mai at Syr Rhys ap Tomas y cyfeirir yma (gw. ll. 57n). Hynny yw, bu Dewi’n gofalu am Wilym gynt, ond bydd ganddo fwy o ofal am Syr Rhys, ac yntau ar dir y byw o hyd.}⁠
A maker went to Henry,^{28 ⁠⁠Aeth i Harri wneuthuriad⁠ Tebyg mai Syr Rhys ap Tomas yw’r [g]wneuthuriad yma, gw. GPC Ar Lein d.g. gwneuthuriad⁠2 ‘gwneuthurwr, crëwr’; ll. 57n. Dwg i gof yr enw ‘kingmaker’ a roed i Richard Neville, Iarll Warwick, yn amser Harri VI ac Edward IV, gw. OED Online d.g. Gall fod cyfeiriad yma at y rhan allweddol a chwaraeodd Syr Rhys ym muddugoliaeth Harri Tudur (1485–1509) ym mrwydr Bosworth yn 1485, yn ogystal â brwydr Blackheath.}⁠
30a host^{29 ⁠⁠aeth lu⁠ O ran y treiglad annisgwyl, cf. GHDafi 11.16 Nid aeth ŵr heb dŷ ei thad, 62.16 Aeth olud Io i’th law di.} followed one from your land.^{30 ⁠⁠un o’th wlad⁠ Naill ai Gwilym, os oedd ganddo swyddogaeth arweinyddol yn y fyddin yn Blackheath; Harri VII (gw. ll. 29n), a aned yng nghastell Penfro; neu’n fwy tebygol, Syr Rhys ap Tomas (gw. llau. 29n, 57n).}⁠
The corpses were upon the dale,
Boea’s host of slavish ones,^{31 ⁠⁠Boea lu caith⁠ Darlunnir y gwrthryfelwyr o Gernyw ym mrwydr Blackheath yn rhith ymladdwyr un o elynion pennaf Dewi, sef Boea, pennaeth o Wyddel a geisiodd lofruddio’r sant am iddo ymsefydlu ar ei diroedd. Wrth geisio ymosod ar Ddewi, cafodd Boea a’i ddilynwyr eu taro gan y cryd, gw. StDW 120–5 (lle ceir y ffurf ⁠Baia⁠); WLSD 4–6. Y tebyg yw fod Boea yn cynrychioli un o arweinwyr y gwrthryfelwyr, fel Michael An Gof neu Farwn Audley, gw. ll. 38n.} of Blackheath.^{32 ⁠⁠y Blac Hedd⁠ ⁠Blackheath⁠, ardal o rostir agored ar gyrion dwyreiniol Llundain, cf. GLGC 223.41 ⁠y Blac Hedd⁠; GLM VIII.8 ⁠y Blac Hieth⁠; GLMorg 34.74 Ym Mlac-heth⁠; TA IV.5 ⁠Blac Hêth⁠, VII.56 ⁠Y Blac Hêth⁠; GSDT 5.58 ⁠y Blac-heth⁠.}⁠
Dewi, may your grace, an unwavering thing,
be upon one who’s in an oak coffin there,
35defender of Gwilym,^{33 ⁠⁠Gwilym⁠ Ansicr, ond gall mai Gwilym ap Tomas o Dre-gib ydyw, gw. y nodyn cefndir.} [one with a] vigorous blue-grey spear,
a martyr saint^{34 ⁠⁠merthyr sant⁠ Ymddengys fel cyfuniad, ond nis ceir yn GPC Ar Lein ac ni cheir enghraifft o martyr-saint cyn 1718 yn yr OED Online d.g. martyr. Tebyg mai ansoddair yw sant ‘sanctaidd’ (gw. GPC Ar Lein d.g.), ond nid yw’n amhosibl mai cyfarchiad ydyw i Ddewi, cf. y ll. flaenorol, lle’i gelwir mur Gwilym⁠ ‘amddiffynnwr Gwilym’. Gwilym yw’r merthyr yma (yn ei henaint y bu farw Dewi).} for covering the battle [field].
Winning the field as a slender lion
over the caterpillar^{35 ⁠⁠lindys⁠ Yn ôl GPC Ar Lein d.g. llinys, ffurf amrywiol ar y gair hwnnw a geir yma, sef llindys ‘llinach, gwehelyth; hiliogaeth; hil’, a’r ystyr honno a roir i lindys (ffurf gysefin) mewn cerdd gan Lewys Glyn Cothi lle molir Afan, gw. GLGC 139.12. Fe weddai’r un ystyr yma, ond ceir yr un trawiad cynganeddol mewn cywydd gan Ddafydd Llwyd o Fathafarn i felltithio Richard III am ladd ei ddau nai ifanc, gw. GDLl 25.43–4 Cael ymdroi mewn cwlwm drain / Bu’r lindys byr o Lundain⁠. Mae’r cyd-destun yn awgrymu’n gryf mai ‘caterpillar’ a olygir fel disgrifiad difrïol o Richard, er na cheir yr enghraifft honno yn GPC Ar Lein d.g. lindys⁠1 (perthyn yr enghraifft gynharaf yno i 1567), cf. Williams 1986: 28; Evans 1997: 267. Ceir lindys yn fersiwn Pen 27 (ail hanner y 15g.) o ‘Proffwydoliaeth yr Eryr’, ond ceir Linx yn lle’r gair hwnnw yn nhestun cynnar Llyfr Coch Hergest o’r un broffwydoliaeth (ceir achos tebyg yn fersiwn Llst 119 o gerdd broffwydol a geir yn y Llyfr Coch), sef ffrwyth camddarllen yn ôl EVW 146 (cf. y ffurf amrywiol lingus, gw. GPC Ar Lein d.g. lincs). Gwyddai Dafydd Llwyd yn iawn am ‘Proffwydoliaeth yr Eryr’ (GDLl 18.13–16), ac nid yw’n annhebygol iddo godi’r gair o fersiwn diweddar ohoni a chymryd mai ‘caterpillar’ oedd ei ystyr. Hawdd credu hefyd mai o gerdd Dafydd Llwyd y cododd Rhisiart ap Rhys y trawiad cynganeddol rhwng lindys a ⁠Lundain⁠, ond mai at un arall o elynion Harri VII y cyfeiriai ef. Roedd gan y gwrthryfelwyr yn Blackheath dri arweinydd, sef Michael An Gof (neu Michael Joseph), Thomas Flamank a James Tuchet, Barwn Audley. Yr uchaf ei dras oedd Audley, a’r tebyg yw mai ato ef y cyfeirir yma. Ymddengys i Syr Rhys ap Tomas (gw. ll. 57n) chwarae rhan allweddol yn y gwaith o’i ddal ar faes y gad (Griffiths 2014: 48), ac fe’i dienyddiwyd maes o law drwy dorri ei ben.} of London’s land.
Likewise he delivered Henry’s kingdom,
40and died at the point of [completing] his work.
I see it as baptizing before the baptism,^{36 ⁠⁠Bedydd cyn bedyddio’i caf⁠ Ll. ryfedd, braidd, a ddehonglir yma fel dihareb o fath, gyda’r ystyr bod Gwilym wedi marw cyn ei bryd, cf. ll. 40. Posibilrwydd arall yw bod yma gyfeiriad, a dilyn ail linell y cwpled (gw. ll. 42n meibion Briaf), at feibion Priaf fel paganiaid rhinweddol, hynny yw, arwyr a anwyd cyn dyfodiad Crist ac na chawsant erioed eu bedyddio, ond a oedd, serch hynny, yn ddigon teilwng i fod yn y nefoedd, cf. y Nawyr Teilwng, GG.net 75.2n (esboniadol). Ac eto, nid yw hynny’n fodd i egluro ystyr y cwpled fel y mae, a gall mai darlleniad llwgr ydyw.}⁠
generous leader like the sons of Priam.^{37 ⁠⁠meibion Briaf⁠ Roedd gan Briaf, brenin Troea yn chwedlau Groeg, nifer o feibion, a’r enwocaf o’u plith oedd yr ymladdwr hynod, Hector.}⁠
One whose call was greatest, cruel likeness,^{38 ⁠⁠Beth gorau’i alw, bath greulawn⁠ Ll. bendrom, gan na ddylai’r orffwysfa syrthio ymhellach na’r drydedd sillaf mewn cynghanedd gytseiniol anghytbwys ddisgynedig, gw. CD 272.}⁠
the greatest gift,^{39 ⁠⁠gorau lad⁠ Dilynir GPC Ar Lein d.g. llad⁠1 ‘anrheg; gras, budd, lles’, ond nid yw’n amhosibl fod lad yn ffurf gysefin ac yn fenthyciad o’r Saesneg ‘lad’, sef ‘llanc’, eithr ni cheir lad yn ibid.} in a just cause.^{40 Llau. 43–4. Cwpled niwlog iawn. Gall fod cwestiwn yma, Beth gorau’i alw ‘Beth orau i’w alw?’, gyda bath greulawn yn un ateb posibl, eithr bod yr ateb cywir yn ail l. y cwpled, sef gorau lad. Fodd bynnag, fe ddisgwylid treiglad ar ôl beth, cf. ASCent 2.78 Beth orau byth a erys; GHDafi 77.1 Beth orau ’n y Deau dir. Bernir, yn betrus, mai peth ‘person, creadur (yn aml yn ddifr., ond hefyd i gyfleu anwyldeb)’ a geir yma (GPC Ar Lein d.g. peth 1 (b)), gyda [c]weryl iawn yn ddisgrifiad o’r frwydr. Yr awgrym yw bod Gwilym wedi marw dros achos cyfiawn.}⁠
45London^{41 ⁠⁠Caer-ludd⁠ Llundain, gw. CLlLl 10, 15; CLlLl2⁠ 1.} couldn’t offer a covering^{42 ⁠⁠anhuddad⁠ Ffurf dafodieithol, mae’n debyg, ar anhudded, gw. GPC Ar Lein d.g.} [for him]
in place of a grave in his [own] land, Gronwy’s tribe.^{43 ⁠⁠Gronwy lwyth⁠ Roedd y rhan fwyaf o deuluoedd grymusaf ardal Dinefwr, yn cynnwys teulu Syr Rhys ap Tomas (gw. ll. 57n), yn disgyn o Ronwy ab Einion, gw. y nodyn cefndir. Prin, fodd bynnag, yw cyfeiriadau’r beirdd ato, gw. Griffiths 2014: 8. 44 Llau. 45–6. Yr ergyd yw na wnâi bedd yn Llundain y tro i Gymro pybyr fel Gwilym.}⁠

Dewi, beloved one, you take
those of the blood of Dinefwr^{45 ⁠⁠Dinefwr⁠ Castell sylweddol ar grib uwchben afon Tywi ger Llandeilo, a phrif lys tywysogion Deheubarth. Gall fod yn arwyddocaol fod capel wedi ei gysegru i Ddewi yn y castell, gw. Griffiths 1994: 259.} up to heaven.
Take away both old jealousy (it will be weak)
50and the poor^{46 ⁠⁠tylodion⁠ Ffurf luosog tylawd, sef ffurf ar tlawd gyda’r llafariad lusg, gw. GPC Ar Lein d.g.; cf. GG.net 8.77.} from your lands;
a bitter pang, like the bark of an oak,^{47 ⁠⁠Ias chwerw, fel rhisg y dderwen⁠ Ai at feddyginiaeth annymunol, rhyw fath o buredigaeth, y cyfeirir yma yn ymwneud â rhisgl pren derw? Cysylltid y rhisgl hwnnw’n gyffredinol â’r proses o greu lledr mewn tanerdy (gw. Linnard 1982: 39, 87–94), ond nid ymddengys fod hynny’n berthnasol yn y cyswllt hwn. Cf. yr hanes ym Muchedd Gwenfrewy am grydd a felltithiwyd pan geisiodd risglo derwen gerllaw ffynnon y santes.}⁠
will heal everyone above it;^{48 ⁠⁠uwch ei ben⁠ Tebyg bod y rhagenw’n cyfeirio at yr ias chwerw yn y llinell flaenorol.}⁠
make one with yourself
the powerful province, the raven’s household;^{49 ⁠⁠tolwyth⁠ Ffurf amrywiol ar tylwyth, gw. GPC Ar Lein d.g. 50 ⁠⁠Dalaith fraisg, dolwyth y frân⁠ Cwmwd Maenordeilo yw’r dalaith, efallai, neu’r Cantref Mawr, neu hyd yn oed hen deyrnas Deheubarth. Yn wir, roedd dylanwad Syr Rhys ap Tomas (gw. ll. 57n) a’i deulu’n ymestyn ar hyd y de-orllewin, a’r frân (neu dair brân) oedd symbol enwog y teulu, oherwydd y gred fod y teulu’n disgyn o Urien Rheged, gw. DWH i: 98–100, 117–18, 244; DWH ii: 498–9; Griffiths 2014: 8–9. Sylwer mai’r frân, o bosibl, oedd symbol ewythr Gwilym ap Tomas (gw. ll. 35n), Rhys ap Gwilym, gw. DWH ii: 197.}⁠
55place foreigners on a bier’s lid,
do it for the sake of a great brave man’s graces.
If Sir Rhys,^{51 ⁠⁠Syr Rys⁠ Syr Rhys ap Tomas, un o gefnogwyr pennaf Harri VII yng Nghymru a chwaraeodd ran allweddol ym muddugoliaeth y goron ym mrwydr Blackheath yn 1497. Arno, gw. Griffiths 2014; DNB Online s.n. ⁠Sir Rhys ap Thomas⁠. Ar y ffurf dreigledig ⁠Syr Rys⁠, cf. y nodyn ar y bardd, Syr Rhys, yn GG.net.} leader^{52 ⁠⁠twyswr⁠ Yr enghraifft gynharaf o ffurf amrywiol ar tywyswr (perthyn yr enghraifft gynharaf yn GPC Ar Lein d.g. i 1631).} of a nation,
cruel hand, goes again to England,
a duke or earl, my satisfaction,
60he’ll go hand to hand [with him], avenge Gwilym!^{53 ⁠⁠Gwilym⁠ Gw. 35n. 54 Llau. 57–60. Y brif frawddeg yw Od â Syr Rys … / … i Loegr eilwaith, / … / … dial Wilym⁠. Fel yng ngweddill y gerdd, Dewi ei hun a gyferchir yma, y tro hwn er mwyn erfyn arno i gynorthwyo’r dial. Nid yw’r isgymal Dug neu iarll … / Daw lawlaw lawn mor eglur. Gall mai rhag-weld brwydro lawlaw â phwysigion a wneir, neu ynteu frwydro ysgwydd wrth ysgwydd â hwy, fel y gwnaeth Syr Rhys ym mrwydr Blackheath gydag ieirll a barwniaid blaenllaw Lloegr.}⁠

Llawer o dir a siwrnai dyn
sy’n ymbil arnat, Sant Dafydd.
Tri deg [o flynyddoedd] oedd [cyfnod creu] dy orchest di
cyn dy eni i’r bobl:
5dy dad, Sant, anwylyd di-fai,
boed nerth dy fam, Non, yn lles i mi.
Dŵr ffynnon a gafwyd drwy gyfrwng ffydd,
adfer golwg y dyn diffygiol.
Y ceirw a’r adar caeth, dof,
10o’u cwrs y cawsant eu dal gynt.
Mab marw a’i fam yn ei gario
a atgyfodwyd er mwyn ein merch fain.
Pulpud i ti drwy ras Duw
ar y tir mewn man na ellir ei symud.
15Ni fedrodd neb a aeth ati i’w gludo i gyd
eich gwenwyno fry â bara gwyn.
Gwisg wen [sydd gan] bob un o’th berthnasau,
gŵr sy’n peri i’r Grawys fod yn rhydd;
ni ddaeth aderyn i’th dir
20a dwylla enaid dyn.
Y dydd Mawrth pan roddodd Duw ras i ti, Dewi
a fydd yn lles i mi.
Fe ddof innau hyd at dy faenol,
oddi yno i dŷ Dduw ar dy ôl.

25Dy fantell eglwysig sydd dros dy esgobaeth;
cluda i’r nefoedd (dy gadw a wnaeth)
dy negesydd, tylwyth bonheddig toreithiog;
bydd dy ras yn fwy dros un gŵr.
Aeth i Harri wneuthurwr,
30aeth byddin ar ôl gŵr o’th wlad.
Ar ben ystrad Blackheath
y bu’r celanedd, byddin o rai gwasaidd Boea.
Dewi, boed dy ras, peth diwyro,
dros un sydd mewn cist dderw yno,
35amddiffynnwr Gwilym, [un a chanddo] waywffon fywiog, lwydlas,
merthyr sanctaidd am orchuddio [maes] y frwydr.
Ennill y maes yn llew main
dros lindys daear Llundain.
Sicrhaodd deyrnas Harri yn yr un modd,
40a bu farw o fewn ychydig i [gyflawni] ei waith.
Bedydd cyn bedyddio yw hyn i mi,
arweinydd hael fel meibion Priaf.
Yr un gorau ei alwad, tebygrwydd creulon,
yr anrheg orau, mewn achos cyfiawn.
45Ni fedrai Llundain gynnig gorchudd [iddo]
yn lle bedd yn ei wlad [ei hun], llwyth Gronwy.

Rwyt yn tynnu gwaed Dinefwr, Dewi,
anwylyd, i’r nefoedd fry.
Tyn ymaith hen genfigen (bydd yn wan)
50a thlodion o’th wledydd;
bydd poen chwerw, fel rhisgl y dderwen,
yn iacháu pob un uwch ei ben;
gwna’n un â thi dy hunan
y dalaith rymus, tylwyth y frân;
55rho estroniaid ar glawr elor,
gwna hynny er mwyn bendithion gŵr dewr mawr.
Os â Syr Rhys, arweinydd gwlad,
law greulon, eilwaith i Loegr,
dug neu iarll, boddhad i mi,
60fe â i ymladd [ag ef], boed iti ddial Gwilym!