Trwy aml nawdd, troi ymlaen neb⁠^{1 ⁠Trwy aml nawdd, troi ymlaen neb⁠ Cf. darlleniad y llawysgrif, Trwy aml⁠al nawdd troi ’mlaen neb. Y tebyg yw bod Wiliam Bodwrda wedi newid aml yn amal ar ôl sylweddoli bod y ll. hon sillaf yn fyr. Mae’n annhebygol iawn mai’r ffurf lafar amal a geid gan y bardd. Mwy priodol yw adfer y sillgoll ddiangen a geir yn y darlleniad ’mlaen, a chymryd bod y- wedi ei cholli ar ddiwedd y gair blaenorol, troi. Ond gall hefyd fod y sillgoll yn rhan o’r testun gwreiddiol ac y cyfrifid y ll. yn seithsill yn sgil ystyried aml yn ddeusill.}⁠
Ar Feuno⁠^{1 ⁠Beuno⁠ Ymhellach ar y sant, gw. LBS i, 208–21, Sims-Williams 2018:1–88.} yr wyf f’wyneb.⁠^{2 ⁠wyf f’wyneb⁠ Gellid dilyn darlleniad y llawysgrif, wy f’wyneb, a darllen wy’, ond mae’n fwy tebygol fod Wiliam Bodwrda wedi ysgrifennu un f am ddwy.}⁠
Iacháu cyrff, mynych y caid
⁠Beuno, a chadw pob enaid.^{2 Llau. 3–4. Ar hepgor yr yn berfenwol lle rhagosodir y berfenw ar ddechrau cymal, cf. GHDafi 48.55 Cynyddu Cymru y’i caid. Gellid hefyd drin mynych fel ansoddair sy’n cyfeirio at y cyrff y byddai Beuno’n eu hiacháu, hynny yw ‘Yn iacháu cyrff niferus y ceid Beuno’.}⁠
5Mab geirwir ym mhob gwarant
I Binsi yw Beuno Sant,^{3 ⁠mab … / i Binsi⁠ Llau. 5‒6. Y ffurf ar enw tad Beuno a geir yn y fuchedd yw ⁠Bugi⁠, gw. VSB2⁠ 16, 22, ar nodyn ar dudalen 345. Dengys y ffaith fod yr enw priod yma – ffurf a ddilysir gan y gynghanedd – yn dilyn yr arddodiad i mai ⁠Pinsi⁠ yw’r ffurf gysefin, cf. llau. 8 i Lawdden⁠, 22 i Feuno⁠; TA LXXIII.63–4 Bendigiad i dad ydoedd, / Beuno Sant ar binsi oedd. Ceir y ffurf honno mewn rhai fersiynau o Fonedd y Saint, eithr ni cheir y ffurfiau ⁠Pinsi⁠ a ⁠Llawdden Lueddawg⁠ (gw. llau. 7‒8n ŵyr … / … i Lawdden Lueddawg⁠) yn yr un testun mewn unrhyw fersiwn hysbys. Ceir y gyfatebiaeth agosaf yn fersiwn Pen 127 o’r Bonedd (lle ceir y ffurfiau cysefin ⁠Binsi⁠ a ⁠Llawdden Lueddawg⁠) yn llaw Thomas ab Ieuan ap Deicws o Faelor, a ysgrifennwyd rhwng 1510 ac 1523. Nid yw’n amhosibl fod y ffurfiau ar yr enwau a geir yn y gerdd yn deillio o’r fersiwn hwnnw o’r Bonedd (noder bod yr holl destunau o’r Bonedd a ddeilliodd o Pen 127 yn ddiweddarach na chyfnod tybiedig canu’r gerdd). Cf. hefyd ap pinsi⁠ mewn testunau o’r Bonedd (megis Pen 128) sy’n deillio yn y pen draw o gynsail gyffredin â Pen 127, ond yn y rhain fe geir ⁠lewdwn lvyddoc⁠ neu ffurfiau tebyg. Tebyg bod y fersiwn hwn o’r Bonedd yn cylchredeg yn eang iawn yn yr 16g., ond ni ellir rhoi dyddiad pendant i’r gynsail heblaw ei fod cyn c.1510. Ymhellach, gw. TWS 74–5.}⁠
Ac ŵyr â’r⁠^{3 ⁠â’r⁠ Ychwanegwyd y fannod, nas ceir yn narlleniad y llawysgrif (gallai’n hawdd fod wedi ei lyncu gan r- ar ddechrau’r gair nesaf, cf. ll. 2n wyf f’wyneb), er mwyn hwyluso’r ystyr.} rhyw gorau rhawg
Yw i Lawdden Lueddawg.^{4 ⁠ŵyr … / … i Lawdden Lueddawg⁠ Llau. 7‒8. Yn ôl y fuchedd, enw mam Beuno oedd [P]eren verch Lawdden⁠, gw. VSB2⁠ 16. Ar y ffurf ar enw’r taid ym Monedd y Saint, gw. llau. 5‒6n mab … / i Binsi⁠. Ar yr epithet, gw. GPC Ar Lein d.g. lluyddog ‘A chanddo lu o ymladdwyr, byddinog’.}⁠
Abad oedd a bedyddiwr,^{5 ⁠bedyddiwr⁠ Ni welwyd unrhyw gyfeiriad penodol arall at allu Beuno fel bedyddiwr.}⁠
10A’i fryd oedd ar fara a dŵr,
A chael nef am ei grefydd
Y mae, a pharch am ei ffydd.
Un adeilwr i’n dwywlad^{6 ⁠dwywlad⁠ Yn ôl y fuchedd, adeiladodd Beuno nifer fawr o eglwysi ar hyd y gororau ac yn y gogledd, a gall mai at Wynedd a Phowys y cyfeirir yma. Ond gan fod Clynnog Fawr, yr eglwys enwocaf a gysylltir â Beuno, yng Ngwynedd Uwch Conwy, gall hefyd mai’r ardal honno ynghyd â Gwynedd Is Conwy a oedd ym meddwl y bardd. Yr awgrym yw bod y bardd yn cyfansoddi i gynulleidfa mewn man arall neu i gynulleidfa gymysg, neu ei fod yn dod o ardal arall ond yn canu yn Uwch Conwy (neu’r gwrthwyneb).}⁠
A oedd, a’i dai i Dduw Dad;
15Duwiolaidd yw’r adeilwr,⁠^{4 ⁠adeilwr⁠ Cywirir darlleniad y llawysgrif, adelwr, cf. ll. 13 adeilwr.}⁠
Dilesg oedd yn dal oes gŵr.^{7 ⁠Dilesg oedd yn dal oes gŵr⁠ Cyfeirir yn gyffredinol at y gynhaliaeth a roes Beuno i rai mewn angen. Gall hefyd fod y bardd yn cyfeirio at allu cyffredinol Beuno i iacháu. Dywedir yn y fuchedd i Feuno atgyfodi tri pherson, yn cynnwys Gwyddel a goffeir ym mhentref Gwyddelwern i’r gogledd o Gorwen, gw. VSB2⁠ 17 a’r nodyn ar dudalennau 351–2 (am draddodiadau eraill ynghylch gallu Beuno i iacháu, gw. Henken 1991 184).}⁠
Cnau⁠^{5 ⁠Cnau⁠ A dilyn darlleniad y llawysgrif, cynav, gellid sillgolli yn a chael Cynnau’n firagl i’w fagl fu ond, fel y dangosir yn y nodyn esboniadol ar y ll. hon, diau mai cnau yw’r darlleniad cywir. Ar y llafariad ymwthiol, gw. GMW 12–13.} yn firagl i’w fagl fu,^{8 ⁠Cnau yn firagl i’w fagl fu⁠ Rhoir mymryn mwy o groen ar esgyrn yr hanes hwn, nas ceir yn y fuchedd, mewn cywydd mawl gan Dudur Aled i’r Abad Siôn ap Dafydd Llwyd o Lyn-y-groes, gw. TA XXVIII.49–52 Fy Nuw, ar ffon Feuno’r ffydd, / Y rhoes gnau a rhisg newydd; / Yr un dail îr yn dy law, / Unben, dwg i’n bendigaw. Tebyg mai’r un hanes sy’n gefndir i fawl Lewys Môn i’r Abad Dafydd ab Owain o Aberconwy, gw. llau. 19–20n. Cf. achos tebyg iawn ynghylch ffon Cybi, nas ceir ym muchedd y sant eithr mewn cywydd gan Ddafydd Llwyd o Fathafarn, GDLl 18.3–4 Cnau a dail, cnwd a welynt, / Gwisgi ar ffon Gybi gynt. Am achosion eraill tebyg, gw. Henken 1991 171.}⁠
Sy’n tywysaw^{9 ⁠sy’n tywysaw⁠ Y goddrych yw’r fagl yn y ll. flaenorol. Ac ystyried gallu gwyrthiol y fagl i dyfu fel planhigyn, tybed ai mwysair yw tywysaw yma, gyda thywys ‘ŷd newydd yn tyfu ar goesyn’ yn ystyr gudd?} saint Iesu;
A’r ail gwyrth: ar ei ôl^{10 ⁠ar ei ôl⁠ At Feuno ei hun y cyfeiria’r rhagenw, a arweiniodd y ffordd i’w ddilynwyr gyda’i fagl.} gynt
20Sarn oedd a’u siwrnai iddynt;^{11 ⁠iddynt⁠ Cyfeirir at y saint yn ll. 18. 12 Llau. 19–20. Ymddengys fod y bardd yn dal i gyfeirio yn y cwpled hwn at fagl Beuno (gw. ll. 17n), a dilyn yr hyn a ddywed Lewys Môn mewn cywydd mawl i’r Abad Dafydd ab Owain o Aberconwy, gw. GLM LXV.5–10 Arwain ffon Aron, a’i ffydd, / iti tyf, y tad Dafydd: / dy fagl ar bendefigion, / dêl y rhisg a’r dail ar hon: / ym mrig Enlli, môr gwynllwyd, / bu yn ei law, Beuno lwyd. Hynny yw, gwyrth gyntaf y fagl oedd dwyn ffrwyth, a’r ail gwyrth oedd darparu sarn y medrai dilynwyr Beuno ei chroesi’n ddiogel. Mae’n bosibl mai at yr un hanes y cyfeirir yng nghywydd mawl Ieuan ap Maredudd Hir i Feuno, gw. BeunoMH llau. 15‒16. Awgrym cywydd Lewys Môn yw mai rhwng y tir mawr ac Ynys Enlli y digwyddodd y wyrth honno – gwyrth na cheir sôn amdani ym muchedd Beuno – ond gall fod cyfeiriad arall at y sarn mewn cywydd mawl gan Siôn Brwynog i Rydderch ap Rhys o Dregaean ym Môn yn sail i’w chysylltu â’r ynys honno, gw. Kerr 1960: 74 (llau. 35–6) Sinsur a brig, sens aur bro, / Siwrnai fynych Sarn Feuno⁠. Cf. sôn am Gored Beuno ar arfordir Clynnog Fawr, a’r gred y gellid cerdded oddi yno i Fôn un tro, yn Thomas (1863: 58; ar y ffurf gysefin ar yr enw, Gored Beuno, gw. GPC Ar Lein d.g. cored) a stori gan Rhŷs (1901: 219) am Feuno’n teithio ar droed o Glynnog i Landdwyn ym Môn. Cf. hefyd y sarn a ymddangosodd yn wyrthiol er mwyn galluogi Mordeyrn (ar gefn march) a’i ddilynwyr i groesi i Enlli yn ôl cywydd mawl Dafydd ap Llywelyn i’r sant hwnnw, MWPSS 6.13‒30 (am enghreifftiau eraill o gysylltu sant â sarn wyrthiol, gw. Henken 1991 153).}⁠
A’r man y rhoddes fesen,
I Feuno, praff fu fôn pren,⁠^{6 ⁠fôn pren⁠ Diwygir darlleniad y llawysgrif, fôn bren, er mwyn yr ystyr a’r gynghanedd.}⁠
Ac yna rhai byganiaid^{13 ⁠rhai byganiaid⁠ Ni ddisgwylid treiglad ar ôl rhai, ond cf. IGE2⁠ 272 (ll. 20) Rhai boenau, rhyfawr benyd. Am y llafariad -y-, gw. hefyd GPC Ar Lein d.g. pagan, lle nodir y ffurf amrywiol, pygan.}⁠
Dan frig hon^{14 ⁠dan frig hon⁠ Cyfeiria’r rhagenw benywaidd at y dderwen (gw. llau. 21‒4n), er bod y bardd yn defnyddio’r enw gwrywaidd pren wrth sôn amdani.} doe yn feirw⁠^{7 ⁠doe yn feirw⁠ A dilyn y sillgoll ’n yn narlleniad y llawysgrif, rhaid trin feirw yn ddeusill, ond gthg. cadw fel gair unsill yn ll. 4. Adferir y sillaf a chyfrif feirw yn unsill, cf. ll. 1n.} caid.^{15 Llau. 21–4. Ceir yr hanes hwn yn y fuchedd, gw. VSB2⁠ 17 Gwedy hynny Beuno a drigyawd ar dref y dat, ac a adeilawd eglwys yno, ac ae kyssegrawd yn enw yr arglwyd Grist, ac a blannawd vessen yn ystlys bed y dat, a honno a dyfawd yno yn derwen diruawr y huchet ae frasset. Ac ar vric y prenn hwnnw ef a wrthtyfawd keing hyt y llawr, ac or llawr dracheuen yn ogyuuch a bric y prenn, a thrigyaw elin yr geing ar y llawr. Ac velle y mae yn w[a]stat. Ac od a Seis yrwng yr elin honno a bon y prenn, yn diannot y byd marw. Ac os Kymro a a yno, ny henuyd gwaeth. Sylwer ar y defnydd o’r ansoddair praff yn y fuchedd ac yn y gerdd.}⁠