§1

Oherwydh yn gyntaf, gwr a elwyt Iurancolus ^{1 Iurancolas An unknown name; he is called Nicolaus in the Latin version (LA 13). It could be a variant form of Nicolas, but it is quite possible that the source of Pen 225 is inaccurate, cf. Antirias below (§5).} a dhywot^{2 dywadThird singular past form of the verb dywedaf: dywedyd, ‘to say’.} wrth Andreas ^{3 Andreas Andreas is a Greek name (although according to tradition, the apostle was a Jew) and this is the form used in the New Testament (Matthew 4:18). The variant form ‘Andras’ also occurs in Medieval Welsh literature and in the place-name Llanandras; cf. ‘Andrew’ in English sources. See The Introduction for further information about the saint’s history.} y vod er ys dec mlynedh a thrugeint yn ymrodhi y odineb. Ac yn y rhyw amser, gwedhio Duw a oruc ar alhu ohono beidiaw a hynny ac ymgynnal o hynny alhan. Ac o achaws y vot yn y pechawt yn rhy wreidhioc yn yr eneit, yr ymchwelei yn ebrwydh a’r dhrycewylhys, heb dhyvot cof ydhaw vot yr Evengel yn y gymdeithas. Mynet a oruc y’r puteinduy a’i wrthladh^{4 gwrthladh The most likely meaning here is ‘to push away’, cf. gwrthladhier (§7) and GPC Ar Lein s.v. gwrthladd 2.} a oruc y puteuneit gan dhywedyt, ‘Dos ymeith, yr henwr, canys angel Duw wyt a ni a welsam ryvedh betheu genyt.’ A gwedy hynny, atnabot bot yr angel ganthaw. Atolwc y’r apostol wedhio drostaw, ac wylaw a oruc Andreas, ac wylo o bryt echwydh^{5 pryt echwydhThat is tierce ‘until 3 o clock’, or, simply, ‘the afternoon’, see GPC Ar Lein s.v. pryd 1.} hyt brytnawn. Ac wedy cyuoti, ni vwytaodh dhim bwyt, namyn dywedyt na vwytai ony wypei drugarhau o D[h]uw wrth yr henwr. Ac wedy vnprytiaw ohonaw v. diwrnawt y daeth attaw lef a dywedyt wrthaw, ‘Andreas, ti a gefeist dy wedhi dros yr henwr. Mal yr vnpryties ti drostaw, ymprytiet ynteu, val yr iachaer y eneit.’ Ac velly y gwnaeth. Ac wedy vnprytio ohonaw v. mis ar vara a dwr, yn gyflawn o weithredoedh da y gorphwysawdh yn yr Arglwydh. Ac yna y doeth lhef at Andreas, ‘Ynilheis[t]^{1 Ynilheis[t]Cf. Pen 225 ynilheis; this needs to be emended to ynilheist (‘you have won’);} y gras a golhassei.’

§2

A hevyt, Christiann ieuanc a dhywot yn gyfrinachol wrth Andreas, ‘Vy mam, o achaws vy mot yn was ieuanc tec, a geissiawdh gennyf gytsyniaw a hi yn amherpheith. Ac am na chytsyniwn a hi, vynghyhudhaw a wnaeth wrth y medhiant a heuru dwyn trais ohonof arni. Ac atolwc ydh wyf yt wedhiaw drossof. Ef a’m divethir a mi yn wirion. Tewi a wnaf pan y’m holer, o achaws gwelh genyf vy nivetha no’m goganv yn gywilydhus o’m mam yn dhybryd.’ Ac y galwyd y mab y’r lhys; Andreas a’i cynlynawdh yn[o]. A’r vam a’i cyhudhawdh yn dhybryt am geissio ei threissio. Y gwas a dewis^{6 a dewisThirs singular past form of the verb tawaf: tewi‘to be or become quiet’.} heb dhywedyt dim. Yna y dywot Andr[eas] wrth y wreic, ‘Y greulonaf o’r gwragedh, ai o achaws drygchwant dy gorph di y mynni di ladh dy vab?’ Hitheu a dhywot wrth yr eistedhwyr, ‘Canlyn y gwr hwnnw a wnaeth vy mab er pan geissiodh vynrheissio.’ Ac yno lhitio a wnaeth yr eistedhwyr ac erchi y vwrw mewn sach byciedic,^{7 sach byciedic The form pygiedig is not found in GPC, but it is likely that it is an adjective formed from the verb pygio, see GPC Ar Lein s.v. pygio ‘to cover or treat with pitch’.} ag wedy hynny, y vwrw yn yr afon; a charcharu Andreas ony dharphei ydhaw vedhwl^{8 ony dharphei ydhaw vedhwl darphei is third singular imperfect subjunctive form of the verb darfod, meaning ‘finish, complete’, see GPC Ar Lein s.v. darfyddaf. Therefore, this clause means ‘until the judge had decided’ on Andrew’s punishment.} pa dhihenydh^{9 dihenydh That is ‘execution’, see GPC Ar Lein s.v. dihenydd.} a wnai ydho. Ac wedy gwedhio Duw o Andras ony grynnodh y dhaear a dirvawr daran, aruthrawdh^{10 aruthrawdhThird singular past form of the intransitive verb aruthraf: aruthro from the adjective aruthr, ‘frightful, frightening’, see GPC Ar Lein s.v. aruthraf: aruthro ‘to be horrified or terrified’.} pawb ony syrthiodh hywynt y’r lhawr. A melhten aruthrodh y wreic ac a’e lhosges yn lhudw man. Ac yna y gwedhiodh pawb dros y mab ac nas lhedhyt, ac atvarnv y varn a roessit arno. Ac Andreas a wedhiodh drossvnt, a phob peth a rydhaodh. Ac yna y credodh y rhaclaw a’r holh vedhiant a oedh yno.

§3

Pan oedh Andreas yn ninas Nigia,^{11 Nigia A Greek town in the ancient province of Bithynia, see Lewis and Short Online s.v. Nicaea. It was located on the site of the present city of Iznik, Turkey.} gwyr y dinas a dhywedassant vot vii gythreul odhyeithr y dinas yn lhadh pawb a elai heibiaw. A phan dhoeth Andreas yno, hwynt a dhoethant wrth ei arch yn rhith cwn. Ac ynteu a orchmynodh vdhynt vynet y’r lhe ny elhynt dhim argywedh y neb. A hwynt a dhivlannassant ymeith yngywydh pawb o’r bobloedh. A’r bobul a gredodh y Christ a chymryt bedydh. A phan dhoeth Andreas y borth eu dinas [na]chaf yno y gwelei arwein gwas truan yn varw. A gwedy gofyn i Andreas pa beth a vuassei arnaw, ac ef a dhywetpwyt ydhaw mai y ladh o vii ci yn y wely. Ac wylo a oruc Andrea[s] a dywedyt, ‘Mi a wn, Arglwydh, mei’r saith gythreul a wrthledheist o dhinas Nigia oedhynt.’ A dywedyt wrth dat y mab, ‘Beth a roi di y mi o chyfoda vi dy vab di yn vyw?’ Y dad a dhywot, ‘Nyt oes ar vy helw^{12 helw ‘in my possession, cf. YBH 232.} dhim nas caphut, er hynny, a mi a rof y mab yt hevyd.’ Ac yna y gwedhiodh Andreas, ac ar dhiwedh y wedhi, ef a gyvodes y mab ac a ganlynodh yr apostol yn d[h]iscipl^{2 d[h]isciplThis word has not been lenited in Pen 225.} ydhaw.

§4

Ac wedy hynny, val yr oedh deugein o wyr yn dyuot mewn lhong y wrandaw preceth Andreas ac y gymryt dysc a ffydh ganthaw, val yr oedhynt yn hwyliaw y doeth cythreul a thorri y lhong ac a’i bodhodh hwynt olh. A’r cyrph a dascwyt y’r lann gerbronn yr apostol. Ac yntau yn dhiameu a’u cyuodes hwynt yn vyw. A mynegi a wnaethant ydhaw eu holh dhamwein.

§5

Tra vu Andreas yn Ant[io]chia,^{13 Ant[io]chia Antioch is a Greek city located in present day Turkey. The remains of the ancient city are on the outskirt of Antakya city.} ef a gyflawnhaodh^{14 a gyflawnhaodh Third singular past form of the verb cyflawnhau ‘to occupy,’ see GPC Ar Lein s.v. cyflawnhau; cf. LlEG Mos 158 534b, yr hrain agyulownhaodd orchymyn i brenin ‘these who carried out the king’s command’.} honno^{15 honno This refers to the city of Antioch and because dinas (‘city’) is masculine in Middle Welsh, hwnnw rather than honno is expected here (see further GMW 34). It is possible that honno refers to Antioch as a tref ‘town’ (which has a feminie gender).} ac amchwelodh y bobul y’r fydh. A gwraic Antirias ^{16 AntiriasThe name of this character in the Latin version is Aegeae (LA 16). He was responsible for killing Andrew after he became angry with the saint for converting his wife to Christianity. It is possible that a later hand in Pen 225 has tried to correct this personal name to ‘{[..]geas}’ on the left side of the manuscript, but the correction is very unclear because of the manuscript’s binding.} a phencynghorwr a droes Andreas y’r fydh ac a vetydhiodh. A phan glybv Antirias hynny, mynet a wnaeth y’r dinas y gymhelh Christianocion y aberthu y’r geu dhuwieu. Ac yna y cyvarfu ac ef ac y dywot wrthaw, ‘Rheit yw y ti atnabot browtwr^{17 browtwrA variant form of brawdwr, ‘judge, justice, magistrate; one who judges, critic’, see GPC Ar Lein s.v. brawdwr.} gwlat nef a’i anrhydedhu ac ymadaw a’r geu dhuwieu.’ Ac Antirias a dhywot, ‘Ai tydi yw Andreas yssydh yn precethu er a wnelit ydhaw ac a erchis tywysocion Ruvain ei dhieneitio?’ Andreas a dhyuot wrthaw, ‘Nyt atnabu tywysocion Ruvain etto weithredoedh Mab Duw.’

§6

Hevyd, escop crevydhus a anrhydedhei Sanct^{18 Sanct A variant form of sant under the influence of the Latin word sānctus, see GPC Ar Lein s.v. sant. The spelling of some words in Pen 225 has been influenced by the orthography of William Salesbury as the scribe has Latinized some Welsh words (see further Williams 1946: 43).} Andreas yn vwy no neb o’r seinct ereilh. Pob peth a wnelei er anrhydedh y Dhuw ac Andreas. Cynvigenv a oruc yr hen elyn wrth yr escop, a’i holh ystrywieu y’w somi, ac ymrithiaw a wnaeth yn rhith gwreic o’r decaf ar a alhe vod. A dyuot a wnaeth yr anyspryt y lys yr escop, a dywedyt y mynnei gyffessu wrtho. Erchi a wnaeth yr escop ydhi vynet ar y penytentiari^{19 penytentiari It is borrowed from the English penitentiary, ‘A priest appointed or delegated to administer’, see OED Online s.v. penitentiary.} a roessit ydhaw gwbl vedhiant. Dywedyt a wnaeth hitheu na vynagei hi gyurinachaeu ei chywilydh y neb onid ydho efo. Yr escop a erchis ydhi dhyuot attaw. Hitheu a dhywot, ‘Argluydh, trugarhaa wrthyf, o achaws mi a vagwyd yn gu, o achaws merch y vrenhin oedhwn. Ac yma y deuthum yn abit pererines a lhyma’r achaws. Vy nhad, brenhin cywoethawc, galhus oedh, ac a vynnei vy rhoi y wr. A mi a dhywedeis vod yn wrthwyneb gennyf bob priodas, canys mi a cysecrais vyngwyryfdot y Christ yn dragwydhawl. Ac am hynny, ny alhaf gytsynio ac ef o weithredoedh cnawdol. O’r diwedh, ef a’m cymhelhodh y vvudhau, neu ef a dorrai vymhenn ac amravaelion boeneu. Mineu a dhewisseis ymalltvd[io]^{3 ymalltvd[io] Cf. Pen 225 y mallavdv: an ambiguous word not included in GPC. The fact that the scribe in Pen 225 (possibly in a later hand) has underlined part of the word suggests that the meaning was ambiguous to him also. It is tentatively suggested is that it should be corrected to ymalltvd[io] ‘to exile’.} yn gynt nac y torrwn briodas a Duw, ac yn dhirgeledic y phoeais. Ac wrth glywed dy sancteidhrwydh di, yr achupeis dy nawdh gan obeitho caph[ael] cyfle genyt y gynnal buchedh gynhyrchol yn dangneuedhus.’ Rhyvedhu a oruc yr escop ei bonedhigeidhrwydh a’i dirvawr degwch a’r huawdlrwydh ei pharabl, ac atteb ydhei^{20 ydhei A variant form of the third singular feminine form of the conjugated preposition i ‘to’ (y in Middle Welsh, see GMW 60).} yn araf hygar, ‘Nag ofna,’ eb yr ef, ‘canys y neb y gadeweis[t]^{4 gadeweis[t] Cf. Pen 225 gadeweis.} ti dy genetl o’e gariat a rydh yt rat yn y byt hwnn a chyfran o’e ogoniant rhag lhaw. A mineu, ei was ef, a’m rhof vy hvn y wedhio dros d’eneit. A’r cyfle adhewisy y drigaw yndhaw, mi a’i paraf yt, a chyta mi y cini[awa] hedhiw.’ ‘Nag aros ym,’ heb hi ‘rhag tyb a gwaethygu dy glot.’ ‘Nyt ein hvnein y bydhwn’ eb yr ef, ‘onid gyda dynion, ac am hynny ny bydh gogan arnom.’

§7

A dyuot a wnaethant y’r bwrdh a chyferbyn am y bwrdh ac ef yr eistedhawd hi mewn cadeir. A mynych olygon a vwriodh yr escop arni a rhyvedhu y phryt a’e thegwch. Ac val yr oedh ef yn edrych yn ei hwyneb, yr oedh yr hen elyn o’i^{5 o’i Pen 225: o’u but it needs to be emended to o’i (third singular pronoun).} hen gofion yn bradychu y galon ynteu. Canys y hatnabod hwy a wnaeth; ac amliwio y thegwch a oruc. Ac val yr oedh yr escop yn chwenychu gwneuthur anghenniatus^{21 anghenniatusProbably an adjective from the stem of the verb anghaniataf ‘to disallow, forbid’, see GPC Ar Lein s.v. anghaniataol, angheniataol.} weithret ac yn y cyphryt^{22 cyphryt‘A stir’, seeGPC Ar Lein s.v. cyffryd. That is, the bishop is becoming aroused.} cyntaf, nychaf ydhoedh pererin yn maedhu’r porth ac erchi egori a wnaeth.^{23 ac erchi egori a wnaethThe motif of the pilgrim knocking on the door three times is also found in an episode in Culhwch ac Olwen when Culhwch arrives at the court of King Arthur, knocking on the door but is not allowed in the first two times, see CO4–5.} A gofyn a oruc yr escop ydhi a oedh gymeredic genthi y elhwng y mewn. Hitheu a dhywot, ‘Gofynner ydhaw gwestiwn cyn y elhwng ac os ettyb yn dha, y elhynger, onyt ettyb, gwrthladhier.’ A’r anheilwng escop a edrychodh yno ar bob tu idhaw pwy a vei deilwng y’w ofyn y’r pererin. Ac wedy na cheid neb, dywedyt a oruc yr escop wrth yr vnbennes, ‘Arglwydhes,’ eb yr ef, ‘nyt oes neb ohonom ni mor amlwc a thydi, canys doeth a huawdl wyt.’ Ac yna y gofynnodh hi y’r pererin, ‘Drwy dy gennat, beth ryfedhaf a wnaeth Duw erioet o vewn troetvedh?’ ‘Wyneb dyn,’ eb y pererin, ‘canys gelhir atnabot pob dyn wrth ei wyneb, er amlet pobul y byt, nyt vn wyneb neb a’i gilydh.^{24 beth ryfedhaf a wnaeth Duw ... nyt vn wyneb neb a’i gilydh A version of this question and answer can be found in the ‘Gorchestion’, a Welsh translation of the Ioca Monachorum, translated into Welsh around the fourteenth century: Pa droedfedd dekcaf a wnaeth Dyw ar y ddayar hon? Wyneb dyn kans be bai dair mil o bobl ynyr yn lle fo ellir addnabod pawb wrth i wyneb ‘What is the fairest measure [e.g. a foot measure] God made on this earth? The face of man, because if there were three thousand people in the same place, it would be possible to recognize each one by his face’ (Bayfield and Bayless 1996: 211–12), cf. GHDafi 109.65–6.} Hevyt, yn yr wyneb y mae holh synwyr y corph.’ Yna y dywot pawb, ‘Gelhwngwch y mewn, canys efo attebodh yn dha.’ ‘Gofynner ydhaw,’ ebyr hitheu, ‘gwestiwn a vo anhaws na hwnnw, val y galhom gael mwy o gyvarwydhyt. Gofynner ydhaw, pwy vchaf, ai’r dhaear, a’r nef?’ Y pererin a dhywot, ‘Vwchaf y dhaear, canys Duw a dhewisawdh gnawt dynawl a phob dyn o’r dhaear, a Duw sydh vwch no’r nefoedh.’^{25 pwy vchaf, ai’r dhaear, a’r nef? ... Duw sydh vwch no’r nefoedhA slightly different version of this question and answer can be found in the ‘Gorchestion’, a Welsh translation of the Ioca Monachorum, translated into Welsh around the fourteenth century: Pwy ychaf, ay {dayar} ay awyr? Ycha yw r ddayar kans Dyw a ddewisoedd knawd dyn amdano y hyn a ffob dyn dayar yw ‘Which is highest, earth or sky? Earth is highest, since God chose the flesh of man about himself, and each man is [made of] earth’ (Bayfield and Bayless 1996: 211–2, 219–20)} ‘Gwir a dhywot,’ ebyr pawb. Hitheu a dhywot, ‘Gofyner ydhaw y trydydh cwestiwn, iawn ydhaw vot ar vwrdh yr escop. Gofyner ydhaw pe sawl milhtir yssydh y rhwng nef ac uf[f]ern.’ Y pererin a dhywot, ‘Dyweit ti^{26 dyweit ti Second singlar imperativeform of the verb dweud ‘to say’.} yr neb a’i gofynnodh, gwelh y gwyr ef no myvi, canys ef a’i mesurodh pann syrthiodh gyta Lucifer ^{27 LuciferThe traditional name for the devil or Satan after his fall. As a result, it became a word for Satan in popular and religious literature.} o’r nef y dhyfndwr uphern. Ac nyt gwreic yw ond diawl wedy ymrithio yn rhith gwreic’. Ac ar hynny y deuth ef y mewn ac a’i gorchmynodh ef y uffern. A’r escop yna amgerydhodh ac a erchis vadheueint y Dhuw. Ac edrych a welei y pererin, ac ny welei. Ac yna y gwybu’r escop y bot hi yn dhrwc ac mei Duw a sanct a’i canhorthwyassei ac a’i nodhassei ef rhag y cythreul. A lhe dyweter buchedh Andreas, ef a vydh yn gannorthwywr y rheini dhydh brawt, Amen. Nyt yw hynn ond darn ohoni.