§1

Luc oedd vn o’r pedwar evangelystor^{1 pedwar evangelystor Sef Mathew, Marc, Luc a Ioan, awduron y pedair Efengyl yn y Testament Newydd. Mae evangelystor yn Gymreigiad o’r Lladin evangelizator ‘efengylydd’. Ceir hefyd yr amrywiad efangelystwr, gw. GPC 1170.} a disgybl i Bawl Ebostol^{2 Pawl Ebostol Paul yr Apostol neu Apostol y Cenhedloedd (gw. Buchedd Paul Ebostol).Mae cyfeillgarwch Luc a Paul yn amlwg yn yr hanes amdano; bu’n gydymaith iddo ar ei deithiau, ‘Luc yn unig sydd gyda mi’ (II Timotheus 4: 11; cf. Actau 16: 10ff.; 20: 5ff., 27–8). Mewn Cymraeg Canol ceid y ffurfiau ebostol ac abostol (diweddarach yw apostol), gw. GPC 173 a ‘Breuddwyd Pawl Ebostol’ o Lyfr yr Ancr (LlA 152–6).} a meddic^{3 meddic Hon yw’r ffurf a geir yn gyson yn y testun hwn er bod y terfyniad -yg/yc hefyd i’w weld mewn Cymraeg Canol. Roedd Luc yn feddyg yn yr ystyr wyddonol yn ôl y traddodiad amdano: cyfeirir ato fel ‘y meddyg annwyl’ yn y Testament Newydd (Colosiaid 4:14). Mae Lewys Glyn Cothi hefyd yn ei alw’n [f]eddyg (GLGC 4.13). Ond cyfeirir hefyd ato fel meddyg yn yr ystyr ysbrydol yn y fuchedd Gymraeg, cf. 9.} yr oeddid yn i alw ef. A Phawl Ebostol yn y ddangos a Luc yn yscrifennu pob dysc a gaphai ef gan Bawl.^{4 yscrifennu pob dysc a gaphai ef gan Bawl Cyfeirir yma at y traddodiad mai gan yr apostolion a chan yr Apostol Paul yn benodol y cafodd Luc y rhan fwyaf o’i ddeunydd i ysgrifennu ei Efengyl a’r Actau (cf. Ryan 2012: 640). Nid ymddengys i Luc fod yn llygad-dyst uniongyrchol i fywyd Crist.} Ac o’r achos hwnn fu y alw ef yn veddic, canys yn gynn ebrwydded ac y clywai ef fod vn allan o’r phydd Gatholic, parod fyddai ef y’w troi ef y’r phydd, ac y’w ddwyn i’r iawn^{5 y’w ddwyn i’r iawn Gall iawnfod yn enw gyda’r ystyr ‘righteousness’ yn Saesneg, cf. LlA 26 ef adylyir pregethv vdunt [y rhai drwg] oe trossi yr yawn.} trwy gynghorau^{1 Ceir blotyn du ar y llawysgrif yma sy’n effeithio llinellau 9–13.} a dysc. Ac am hynny y gelwid ef yn veddic.

§2

Mewn dinas ydd oedd a elwid An[ti]och,^{6 Antioch Prif ddinas Syria a man geni Luc yn ôl y traddodiadau amdano. Cyfeirir yn y Legenda Aurea at sut y llwyddodd Luc i argyhoeddi Cristnogion Antioch – a oedd wedi colli eu ffydd a dan warchae’r Tyrciaid – i adfer eu ffydd yn Nuw, gw. Ryan 2012: 640. Mae’n bosibl mai at hynny y cyfeirir yma, neu gall fod yn gyfeiriad cyffredinol at Luc yn pregethu’r Efengyl yn Antioch, cf. GLGC 4.19–20 Pregethu llyfr Iesu–’n frau / yn Antioch a wnâi yntau} ac o achos i fod ef ynn dwyn y bobyl a oeddynt ynghyfyrgoll y lawenydd nef i gellid i alw ef yn feddic da, perphaidda ac a fuassei erioed. Ac ni orfu arno ef ddioddef vn verthyroliaeth,^{7 merthyroliaeth ‘merthyrdod’. I’r gwrthwyneb i’r hyn a nodir yma, honnir yn rhai o’r traddodiadau am Luc nad marwolaeth naturiol a gafodd ond ei groeshoelio (gw. 11n). Pwysleisia Lewys Glyn Cothi iddo farw heb ddolur ac nad oedd yn ferthyr gan [f]arw’n deg ym mron ei dad (GLGC 4.23–8).} namyn marw megis be i bai ef yn kysgu. Ac ef a gladdwyd yn anrhydeddus yn ninas Bethania.^{8 Bethania Ceir sawl disgrifiad gwahanol o sut a ble y bu farw Luc. Y ddau brif draddodiad yw iddo naill ai marw ym Methania neu yn ardal Boeotia yng Ngroeg. Ni nodir lle yn y Legenda Aurea, ond dyfynnir prolog hynafol i’r ‘Efengyl yn ôl Luc’ gan St Sierôm sy’n dweud mai yn ‘Bithynia’ y bu farw (Ryan 2012: 635). Ond dywedir yn y prologau gwrth-Farcionaidd iddo farw yn 84 oed yn Boeotia (Gregory 2003: 44). Ymddengys felly i’r ddau draddodiad darddu o brologau hynafol Groeg a Lladin. Mae’r Scottish Legendary a’r Festial yn dilyn yr un traddodiad â’r fuchedd Gymraeg (gw. Metcalfe 1891–6: 00 ac Erbe 1905: 00) ac yn ei gerdd i Luc medd Lewys Glyn Cothi, Yn naear Betanïa / ef a roed wrth lyfrau da (GLGC 4.29–30). Pentref ger Jerusalem yw Bethania (ODCC3 197). Cofnodir yn y Testament Newydd mai yno yr oedd cartref Mair, Martha a Lasarus ac i Iesu letya yno cyn y dioddefaint (Mathew 21:17; Marc 11:11–12).} Ac oddyno y cyfodwyd y gorph y le a elwir Constantinobl,^{9 Constantinobl Sylfaenydd Caergystennin oedd Custennin Fawr a wnaeth y ddinas hon yn brif ddinas newydd Ymerodraeth Rufeinig yn 330 (ODCC3 409). Yn yr un flwyddyn adeiladodd eglwys a orffennwyd gan ei fab, Constantius II. Cysegrwyd yr eglwys i’r Apostolion Sanctaidd ac aed ati i gasglu creiriau’r deuddeg apostol er mwyn eu claddu yno. Ymddengys mai creiriau tri sant yn unig y llwyddwyd i’w casglu sef Luc, Timoetheus ac Andrew. Mae’r traddodiad fod Custennin wedi gorchymyn i grair Luc gael ei drosglwyddo yno yn un cydnabyddedig, medd Lewys Glyn Cothi O’i lety y translatiwyd, a’i frifiau, Lug, a’i farf lwyd, / a’i estynnu ’Nghonstinobl / i ar bawb o rywiau bobl (GLGC 4.31–4).} ac yno y gwnaeth Duw lawer o wrthiau erddaw ef, ac y cafas pawb a’r a ddelai yno iechyd o bob rhyw glefyd a fai arnaw.