§1

Pab oedd yn Rhufein a elwid Sixtws⁠^{1 Sixtws...y Pab Sixtus II was the pope in Rome from 257 to 258. He died on 6 August 258, during the persecution of Christians by Emperor Valerian. According to tradition, he and six other deacons were killed after they refused to worship the Roman gods (ODCC 1518).} ac ef a aeth y’r Yspaen ac ef a gafas yno ddau o wyr ieuaink, vn a elwid Lawrens⁠^{2 Lawrens See the ⁠Introduction.} a’r llall a elwid Vincent⁠^{3 Vincent He was Lawrence’s cousin who came with him to Rome to be a deacon. However, according to tradition, he returned to Spain (LA 449). He can be identified as Saint Vincent of Saragossa who served as deacon to Valerius of Saragossa, the bishop of that city. He suffered martyrdom at the hands of the Emperor Diocletian (284–305). His feast day in the west is 22 January and 11 November in the east.} ac a oeddynt geraint iddo ef. Ac ef a ddoeth ac hwynt y Rufain gyd ac ef. A Lawrens a drigodd yn Rhufain ac ef a fu yn ddeacyn y’r pab. Ac ef aeth Vincent y’r Yspaen eilwaith ac yno y merthyrwyd Vincent.

§2

A’r amser hwnnw, yr oedd Philip⁠^{4 Philip Phillip I or Philippus Arabs. He was a Roman emperor from 244 to 249. He was known for his support of the Christian faith, but there is no proof that he was actually baptized as is suggested here (ODCC 1284).} ynn amherodyr yn Rhufain, a mab oedd iddaw yntau a elwid Philip. A’r rhain a gymersynt phydd Grist a bedydd, a hwynt a oeddynt yn mentimio⁠^{5 maentimio Variant form of maentumio; it means ‘to guard’ or ‘to defend’ here, see GPC s.v. maentumiaf.} Cristonogion. Ac y’r amherodyr hwnnw yr oedd marchoc a elwid Deciws.⁠^{6 Deciws Trajan Decius was Roman emperor from 249 to 251. In 248 Phillip sent Decius to stop the rebellion of Pacatianus and his soldiers in Moesia and Pannonia in the regions of river Danube. After the fall of the rebellion, Decius saw his chance to become emperor himself. Not long after he had gained that title, he began to persecute all Christians who lived in the empire. Lawrence was one of the significant Christians who refused to submit to the new order under Decius (see further Potter_2014: 236 and ODCC 463).} A rhyfel a oedd rhwng yr amherodyr a Phraink, ac efe a yrrodd Philip Ddeciws, a’i holl bower ef, y daro wrth frenhin Phraink. A Deciws a orfu ar y Phrancod⁠^{7 Phrancod The Franks, the Germanic people that conquered Gaul in the 6th century; see OED s.v. Franks.} ac a’i kymhellodd hwynt ynn dyngedic y amherodyr Rhufain. Ac ef a ymhoelawdd tua Rhufain. A phan glybu yr amherodyr fod Deciws yn dyfod adref gwedy gorchfygu gwyr Phraink, dyfod a oruc yr amherodyr ar gyferbyn Deciws y dref a elwid Verona,⁠^{8 Verona According to historical record, Phillip was killed in 249 by Decius and his men in Verona, a city on the banks of the river Adige in Veneto, northern Italy (Potter_2014: 236).} yddy fawrhau ef a diolch iddo y gywirdeb. A phan welas Deciws hynny, balchio ynddo y hun a meddylio pa ddelw y gallai ef vod ynn amherodyr. A’r nos honno, dyfod a wnaeth y marchoc melldigedic hwnnw y ystafell Philip amherodyr Rhufein a’i ladd ef yn y wely. A thrannoeth, trwy phalsedd addaweidion a rhoddion mawr, ef a droes holl wyr yr amherodyr yn wyr iddo ef. Ac yno ef a vryssiodd tua Rhufain.

§3

A phann glybu Philip Ieuank⁠^{9 Philip Ieuank Phillip II or Marcus Julius Philippus Severus (238–249) was the son and heir of Phillip I and wife Marcia Otacilia Severa.} hynny, ofni y brad a’r phalsedd a oruc ef, a rhoi cwbwl o dressor⁠^{10 tressor Variant form of trysor (‘treasure’), see GPC s.v. trysor. This Life concentrates on the importance of humanity as the real treasure in comparison to gold or material wealth. The word ‘treasure’ is ambiguous throughout the text.} y dad ef a’i dressor yntau y hun y’r pab y’w cadw ac y Lawrens. Ac erchi vddynt os y ladd ef a ddamweiniae, roddi y tressor hwnnw y’r eglwys ac y’r tylodion lle y gwelynt hwy fod yn elwisen. Eissioes, pho a oruc Philip Ieuank rhac Deciws, a phan welas y seneddwyr hynny, myned at Deciws a orugant hwy a gwneuthur Deciws yn amherodyr.

§4

Ac yna ymwrthod a oruc ef a’i gred ac ymlid y Cristonogion ymhob mann, a’i lladd heb ddim trugaredd, a’i dala a’i merthyry. Ac o’r diwedd, merthyry Philip Ieuank. Ac ymofyn o Ddeciws am dressor yr hen amherodyr. A dala y pab a oruc o achos y fod yn Gristion ac yn cadw yr enwedic dressor, a gorchmynnu myned ac ef y’r carchar gwaethaf nes iddo wneuthur aberth yddy gau dduwiau hwynt a mynegi y dywededic dressor. A phan welas Lawrens fyned a’r pab tua’r carchar, myned a oruc Lawrens ar y ol gan ddywedud, ‘Fynhad, paham yr wyd ti ynn gadel dy fab ar dy ol di?’ Ac yna y dywad⁠^{11 dywad 3 sing. past form of the verb dywedaf: dywedyd ‘to say’.} y pab wrth Lawrens mae myned megis gwr gwan y ryfelu yr oedd ef, ‘ac yno y deui ditheu kynn penn y pumed dydd y heddiw a rhyfelu yn gadarnach,’ heb ef, ‘no myfi. Ac ef a gayph dy gorph di vyddygoliaeth o verthyroliaeth mwy noc a gaf i.’ Ac ef a elwis Lawrens atto gan fynegi yn ddistaw iddaw iddo wneuthur dosbarth ar⁠^{12 [g]wneuthur dosbarth ar I.e. dosbarthu ‘to distribute’, see GPC s.v. gwnaf.} yr enwedic dryssor. Ac yna ef a ymaelwyd a Lawrens ac ef a aethbwyd ac ef at y pab y’r carchar.

§5

Ac yna deisif a oruc Lawrens gennad y fyned y geysio y tressor ac y’w ddangos vddynt hwy y tressor digonawl ac a bery byth yn dragywydd. Ac yna y gillyngwyd Lawrens gan dybiaid y dygai ef y tressor y gyd attyn hwy er caphel y vywyd ohono ef. Sef a wnaeth yntau, myned y dy Gristonoges a oedd yn y dref yno a llawer o Gristonogion a thylodion ynghyd genthi. A hi a roddai vddynt gymaint ac a’i gwassanaethai o’r tressor hwnnw ac iachau y cleifion o bob clefyd ar a⁠^{13 ar a In Middle Welsh, ar could act as an indicative pronoun serving as the antecedent in a relative clause, see GMW 70.} oedd arnynt yn enw Iessu Grist. A chasglu a oedd o dylodion yn y dref honno a rhannu y tressor rhyddynt,⁠^{14 rhyddynt One of the 3 pers. plural forms of the preposition rhwng, see GPC s.v. rhyddynt, cf. HDafi 32.51. The later hand seems to have been doubtful of the validity of the form.} ond a ossodassai mewn gwresgin⁠^{15 gwresgin A variant form of goresgyn, that is ‘gaining possession’, see GPC s.v. goresgyn. See especially the phrase gosod mewn goresgyn ‘to place in possession, bestow or grant possession’.} y’r eglwys mywn kuddfae. A dyfod o Lawrens, a’r holl dylodion yn y ol, gar bronn Deciws a dangos iddaw yr enwedic dylodion a dywedud wrthaw, ‘Gwelwch, fal dyma dryssor Iessu Grist mwyaf ac anwylaf gantho ef.’

§6

Ac yno y rhodded ef mywn cadwraeth Hippolitws.⁠^{16 Hippolitws A saint and one of the most famous theologians of the Christian Church in Rome during the 3c. AD. According to traditions that derive from the 7c and 8c, he was converted by St Lawrence while Lawrence was in his care. His feast day is 30 January in the west and 13 August in the east (ODCC 778).} Ac ydd aeth Hippolitws ac ef adref gyd ac ef lle yr oedd llawer o Iddewon yngharchar. Ac yna ydd erchis Hippolitws y Lawrens ddangos iddaw ef y tressor. Ac yna y dywad Lawrens os ef a gredai y’r Iessu Grist, y dangossai ef y tressor yddaw ef a barhai byth. Ac y dywad ynteu y gwnai ac y credodd ef a holl dylwyth y dy. A Lawrens a’i bedyddiodd hwynt yn Gristonogion. Ac yna y dywad Hippolitws y gwelai ef yr awr honno eneidiau y gwirioniaid yn llawen yn y nef.

§7

Ac yno y danfones Valerian⁠^{17 Valerian He seems to have been Decius’s main ally and in 253 he also became a Roman emperor (until 259 AD). Like his predecessor, he ordered Christians to worship the Roman gods (ODCC 1422).} y chwaer at Hippolitws gan erchi iddo ddyfod a Lawrens atto ef. Ac y dywad Lawrens wrth Hippolitus, ‘Awn ni yn dau ynghyd, canys y mae gwlad nef yn barawd y ni.’ Ac yna yr aethant yll dau at Valerian. Ac yr archodd Valerian vddunt hwy addoli ac ophrwm y’r gau dduw. Ac y dywad Lawrens yna, ‘Pa vn deilyngaf y addoli? Ai yr neb a wnaeth pob peth, ai yr neb a wnaethbwyd?’ Ac yno digio a oruc Valerian a Deciws a gorchymmynn y faeddu ef yn noeth ac yscyrsiau clymoc⁠^{18 yscyrsiau clymoc The Modern English translation gives ‘whipped with scorpions’ (GL3 452) namely an ancient torturing device in the form of a knotted whip, see OED s.v. scorpion. However, the meaning of ysgyrs, according to GPC s.v. ysgwr, is ‘spear, lance, stick, staff; (thick) branch, bough, twig; piece of wood, slice, splint, lath, splinter...’.} a dwyn gar y fronn ef bob rhyw ddechymyc a barai ef y wneuthyr y boeni y Cristonogion. Ac y dywad wrth Lawrens, ‘Os tydi a addola yn duwiau ni, ti a gai ras a’th gadw rhac y poenau hyn y gyd.’ Ac yna y dywad Lawrens wrth yr amherodyr, ‘Tydi, gi creulon, y bwyd⁠^{19 darpar 3 sing. pres. indicative form of the verb darparu ‘to prepare’.} yna a ddewisais i er ys lawer dydd y gaphel.’ Ac y dywad Deciws, ‘Os hwnnw yw yr bwyd a chwenychaist di, ple mae y kefeillon a vynny di y fwytta yr vn bwyd yna gyda thi?’ Yna y dywad Lawrens wrth yr amherodyr, ‘Nid wyd ti abyl, nac o’r vuchedd nac o’r bwyd hwnnw fal y darpar y ti gael y gwahawdd⁠^{1 gwahawdd A later hand corrected this to gwawd ‘song of praise’ or ‘mockery’ in ⁠Llst 34, p. 336, l. 21. However, gwahawdd, a variant of gwahodd ‘invitation’, gives adequate sense.} hwy vn waith.’ Ac yna digio a oruc Deciws a gorchmynnu y guraw a phynn cloppaon⁠^{20 phynn cloppaon This is borrowed from the M.E. ‘clubbe’, see GPC s.v. clopa ‘club, knobbed stick’.} ac a hayrn brwd⁠^{21 hayrn brwd Hot irons, see the variant forms in GPC s.v. haearn.} wrth y ystlyssau ef. Ac yna y dywad Lawrens, ‘O! Iessu Grist, Duw ar yr holl dduwiau, trugarhaa wrthyf i dy wassanaethwr di, ac ni wedais di erioed ac nis gwadaf byth.’ Ac yna y parodd Deciws y guro ef ailwaith. Ac yna y dywad Lawrens, ‘Arglwydd Iessu Grist, kymer fy yspryd attad ti’. Ac yna y clybu Ddecius lafar ywch y benn ef yn dywedud, ‘Lawrens, rhaid y ti ddioddef llawer o boenau etto kyn delych di oddyna.’ Ac yna y dywad Deciws, ‘Chwi, wyr Rhufain, pany chlywch yr ysbrydion drwc yn ymddiddan ac efo yn yr wybyr ac yn y gynghori ef?’ Ac yna y gorchmynnodd Deciws y guro ef yn dda drachefen. Ac felly y gwnaethant hwy.

§8

Ac yna chwerthin a oruc Lawrens a diolch y Dduw hynny, a dywedud dros⁠^{22 dywedud dros Said a prayer on behalf of.} yr rhai a oeddynt yn sefyll o bob tu iddo ef. Ac ydd oedd marchoc yno yn sefyll a elwid Romanws⁠^{23 Romanws The knight was also a saint, whose feast day is on 9 August (the day before the feast day of St Lawrence, see Ziolkowski_1994: 54).} a gredodd y’r Iessu ac a ddywad wrth Lawrens, ‘Mi a welaf angel yn sefyll gar dy vronn di a lliain yn sychu dy archollau a’th waed. A mi a erfynniaf y ti na ad fi ar dy ol yma ac o barthed Iessu caphel fy medyddio.’ Ac yna, trwy orchymynn Deciws, y torred y benn ef. Ac y dywad Deciws wrth Lawrens, ‘Y nos heno a dreulaf i y ti yn boeni.’⁠^{24 yn boeni The verbal noun poeni (hurting) should not be lenited here and the order of the sentence is very odd. It is possible that a word is missing and that the reading should be yn [dy] boeni ‘hurting you’.} Ac y rhodded Lawrens ynghadwraeth Valerian. Ac y cafas Romanus, kyn torri y benn, ysten bridd yn llawn dwr ac a d[d]oeth⁠^{2 a ddoeth There is no dot under d here in the text in ⁠Llst 34: a doeth. This must be amended to a ddoeth in the edition.} a hi ac a’i rhoes yn llaw Lawrens. Ac a’i bwriodd Lawrens ar benn y marchoc y dwr hwnnw ac a’i bedyddiodd ef velly.

§9

A phan nosses, ef a ddoethbwyd a Lawrens gar bronn Deciws ac ef a ddywad wrth Laurens, ‘Llyma y nos y cai di amryfaelon boenau oni throi di o’r phydd yr wyd ti ynddi.’ Ac yna y dywad Lawrens, ‘Vy nos i y sydd olau ac eglur yn y nef ac y titheu yn dywyllwch.’ Ac yna y gorchmynnodd Deciws ddwyn atto ef y gwely hayarn ac y ducpwyd yr alch⁠^{25 alch A griddle or a gridiron, see GPC s.v. alch. Lewys Morgannwg associates Lawrence with a similar device, see GLMorg XCIII.17–20 Gŵr, wedi’i ladd ar y gridl wyf, / dan adain o dân ydwyf: / Sain Lorans sy’n ei lurig / a fu ar alch yn ei frig ‘A man, I’ve been killed on a griddle, under the wing of fire: / St Lawrence in his armour who was up there on the gridiron’.} vawr ac y rhwymwyd Laurens ynhoeth⁠^{26 ynhoeth ‘Naked’. Hoeth is a variant form of noeth, see GPC s.v. hoeth and seems to derive from the false division of yn noeth as yn (h)noeth, cf. YBH 69.} arni. Ac y kynneuwyd tan dani ac y gwasgwyd corph Lawrens wrthi a phyrch heyrn. Ac yna y dywad Lawrens wrth Valerian, ‘Dy dan glo di y sydd lawenydd y mi ac y titheu yn boen dragywyddawl.’ Ac yna y dywad Lawrens, oddi ar yr alch lle ydd oedd yn rhostio, wrth yr amherodyr, ‘O! druan, y mae yr ystlys yma yn ddigon, bwytta ef, a thro y’r ystlys arall y bobi.’⁠^{27 yn ddigon ... y bobi These were Lawrence’s most famous words, which he pronounced whilst roasting on the gridiron. This tradition also explains his association with cooks.} Ac yna y gadewid ynn farw gorph Laurens ac yr aeth Deciws a Valerian y’w llys y hunain. Ac y doeth Hippolitws ac y cyrchodd ef gorph Lawrens yn lledrad ac y kyweiriodd⁠^{3 kyweiriodd There is no dot under u in ⁠Llst 34 but cyweiriodd is clearly the word here. One of the meanings given by GPC s.v. cyweirio is ‘to lay out a corpse for burial’.}⁠^{28 kyweiriodd One of the meanings given in GPC s.v. cyweirio is ‘to lay out a corpse for burial’.} ef a llyssieu ac iredieu. Ac y claddwyd ef yn y lle y gwnaeth ef lawer o wrthiau.

§10

Ac y mae yn Rhufain yn yscrifennedic fod yn Rhufain vstus a elwid Ystyphan⁠^{29 Ystyphan This judge is named Stephen at GL 453; see also the ⁠Introduction.} yr hwnn a gymerai wabron⁠^{30 wabron GPC gives gwabron as the plural form of gwabr and gwabar which are variant forms of gwobr, see s.v. gwobr ‘bribe’.} er rhoddi kamfarnau. Ac ef a wnaeth hynny yn vynych. Ac ef a dduc dri o dai oddi wrth eglwys Sant Lawrens⁠^{31 eglwys Sant Lawrens Evidently, this church is the Basilica Papale di San Lorenzo fuori le Mura in Rome. During the reign of Constantine, a chapel was built on the site of St Lawrence’s relics which were in a catcacomb on the Via Tiburtina. Later, the site was associated with a church built by Pelagius II (579–90), the present church of San Lorenzo fuori le Mura (ODCC 964).} a gardd oddi wrth eglwys St Agnes.⁠^{32 eglwys St Agnes St Agnes has been honoured as a virgin in Rome since the 4c, where a basilica was built on the site of her relics in c.350 on the Via Nomentana. Her feast day is recorded on 21 January and 28 January (ODCC 29).} Ac o’r diwedd, marw a fu yr vstus. Yna, myned a wnaethbwyd a’i enaid gar bronn Duw y gymryd y farn. Ac fal yr oedd ef yn myned, ef a welai St Lawrens a’i law yn ymafael a’i vraich ac yn y gwasgu hyd pan glywei ef hi yn llosgi, fel pei bai ar y tan, ac a welai St Agnes yn troi y hwyneb oddi wrtho⁠^{4 oddi wrtho There is no dot under the u here in ⁠Llst 34: urtho.} ef, ac vn o’r gwyr y rhoessai ef gam farn yn y erbyn yn rhoddi barn arno ynteu gan ddatcan iddo ef werthu gwirionedd, y varnu yntau at Siwddas Vradwr⁠^{33 Siwddas Vradwr Judas Isacriot was one of the twelve apostles according to the New Testament. He became known as the one who betrayed Jesus and here his act is compared to that of the judge accepting bribes.} a werthassei yn Harglwydd ni. Ac yna ef a welai Vair yn myned ac yn amhwedd⁠^{34 amhwedd Probably a variant of ymhŵedd, see GPC s.v. ymhweddaf ‘to implore, to be’. On a becoming y before a nasal consonant in an ante-penultimate syllable, see GMW 2.} a St Lawrens ac a St Agnes faddau iddo ef o’i rhann hwy. A hynny fu wir faddeu iddo. A Mair⁠^{35 Mair The Virgin Mary; she is the last to be named because she is ranked higher than the other saints.} yn erchi y’r enaid fyned i’r corph eilwaith ac felly y gwnaeth. Ac y cyfodes y corph i vynydd ac a aeth at bawb ac y gwnaethoedd yn y herbyn. Ac a roddes i da vddynt ailwaith hyd y gallodd, ac ef a archodd vaddeuaint y eraill ac ef a’i cafas. Ac yr oedd y vraich a wasgassei St Lawrens yn kynn ddued a’r glo tra fu ef vyw. Ac ymhenn deg niwarnawd ar hugain y bu farw ef ac yr aeth y enaid i’r nefoedd. Finis.